Παράδοση - Ἐκκοσμίκευση
Ἀρχιμανδίτου Σαράντη Σαράντου
Παράδοση - Ἐκκοσμίκευση
(Α) Παράδοση
Τριαδολογική Παράδοση
Χαρισματικός, δυναμικός, Ἑλληνοχριστιανικός, δηλαδή Θεανθρώπινος ὁ ὅρος Παράδοση γιά μᾶς τούς Ἕλληνες Ὀρθοδόξους καί γιά ὅλους τούς Ὀρθοδόξους Χριστιανούς κατ' ἐπέκταση.
Μέ τόν ὅρο Παράδοση ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας δηλώνει τήν ὑπερβατικότητα τῆς θείας ἀγάπης τῶν Τριῶν προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος.Αὐτή ἡ ἀγάπη ἀναλύεται σέ δημιουργία ἀπό τό μηδέν ὅλων τῶν ὁρατῶν καί ἀοράτων κτισμάτων πού βλέπουμε ἤ πού ἐννοοῦμε μέσα στόν κόσμο μας. Ἀλληλοπεριχωρούμενα καί ἀλληλοομονοοῦντα καί ἀλληλοαγαπώμενα τά Τρία πρόσωπα τῆς Τρισηλίου Θεότητος, πάνσοφα δημιουργοῦν τά πάντα, καί τέλος τόν ἄνθρωπο, ἀρχικά ἕνα, τόν Ἀδάμ, μετέπειτα καί τήν Εὔα ἀπό τήν πλευρά του γιά βοήθεια καί διαδοχή τοῦ γένους τῶν ἀνθρώπων. Παραδίδεται σ' αὐτούς, στό πρῶτο ζεῦγος, στό ὁποῖο συγκεφαλαιώνεται ὅλη ἡ ἀνθρωπότητα, ἡ ἀλληλοπεριχώρηση, ἡ ὁμόνοια, ἡ ἐν ἀγάπῃ δημιουργικότητα, ὡς χαρίσματα "κατ' εἰκόνα" τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ.
Ἀνθρωπολογική Παράδοση αἰώνιας ζωῆς
Ὁλόκληρη ἡ κτίση καλά λίαν δημιουργημένη, παραδίδεται στό πρωτόπλαστο ζεῦγος γιά νά τή διαχειρίζεται αὐξάνοντας, πληθύνοντας καί πληρώνοντάς την μέ τή συνδημιουργική δύναμη τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ πού τούς ἐμπιστεύθηκε μετά ἀπό θεϊκή διακριτική χειραγωγία. Ὡς Πανάγαθος Θεός, ἐπισκεπτόμενος καθημερινά τόν Παράδεισο καί τό ζεῦγος καί συμπληρώνοντας τή γνώση τους, τήν ἐμπειρία τους, τίς δεξιότητές τους, τό ἡγεμονικό τους, ἐγκαθιστᾷ ἐντός τους τήν ἀσίγαστη φλόγα γιά γνώση, γιά ἀγάπη, γιά δημιουργία. " Ὡσανεί φίλος πρός φίλον" ὁ Θεός συνδιαλέγεται μέ τούς πρωτοπλάστους καί τούς παραδίδει ὅλη τή χαρισματιή δυναμική Του, κατά τό Μ. Βασίλειο, γιά νά προχωρήσουν μέ τή χάρη Του ἀπό τό "κατ' εἰκόνα" εἰς τό "καθ' ὁμοίωση" τελικά. Καί ὄντως ὅλα πήγαιναν κατ' εὐχήν καί ἀπελάμβαναν τή μακαριότητα τοῦ Παραδείσου, τήν πληρότητα τῆς ἀρχοντικῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καί τόν ἀπέραντο σεβασμό ὅλων τῶν κτισμάτων πρός τά πρόσωπά τους.
Κάνοντας ὅμως αὐτόνομη χρήση τοῦ αὐτεξουσίου τους, ξεχωρίζοντας τό θέλημά τους καί τή μακαριότητά τους ἀπό τόν Πανάγαθο Πατέρα Θεό καί Δημιουργό, μετέπεσαν σ' ἕνα ἄλλο τρόπο ζωῆς, πού τά πάντα τούς ἦταν δύσκολα: Ἡ γνώση κεκρυμμένη, ἄπιαστη, ἡ ἀγάπη δυσεύρετη, ἡ δημιουργία πολύμοχθη, δυσκολοκατόρθωτη ἤ ἕωλος.
Ἡ ἀθρόα Παράδοση αἰώνιας ζωῆς, πλουσιοτάτης γνώσεως, ἄκτιστης καί κτιστῆς ἀγάπης καί χαρισματικῆς δημιουργικότητας συστέλλονται καί περιορίζονται. Τά κράσπεδα τοῦ Οὐρανοῦ δυσκολοδιάβατα καί οἱ πύλες τοῦ Παραδείσου κλειστές.
Ἀλλοίωση τῆς παραδόσεως
Ὁ ἄνθρωπος ἄλλαξε, ἀλλοιώθηκε, ἀλλοτριώθηκε.
Ὁ Θεός παρέμεινε ὁ ἴδιος. "Ἐγώ Αὐτός εἰμί, λέγει στήν Π. Δ. καί οὐκ ἠλλοίωμαι" Δέν ἀλλάζω. Ἔχει τόσο πολύ μεγάλη ἀγάπη γιά τόν ἄνθρωπο πού βγῆκε ἀπό τά δημιουργικά χέρια Του καί τόσο σεβασμό πρός τό αὐτεξούσιό του, ὥστε δέ θέλησε καί δέ θέλει νά τόν ἐκβιάσει νά χορταίνει τήν Ἀγάπη Του, τή γνώση Του, τή φιλία Του, τή θεοδημιουργικότητά Του.
Μετά τήν ἔκπτωση ἀκολουθεῖ ἡ ἔξοδος ἀπό τόν ἀπέραντο χῶρο τῆς Χαρᾶς, τῆς Ἀγάπης, τῆς Γνώσεως καί τῆς Δημιουργίας. Μετά τήν πτώση, ἡ Παράδοση ἀπό ποταμός γίνεται ρυάκι, ἀπό ὠκεανός γίνεται λιμνούλα.
Ἀπό ἐκεῖ καί πέρα πληθύνεται τό ἀνθρώπινο γένος μέ τό μεταπτωτικό τρόπο, πού τό συνακολουθοῦν λῦπες, ὠδῖνες, ἀγωνίες, πάθη, μίση, ἀπρόοπτα, ἀνεξέλεγκτα δεινά, σκοτασμός τοῦ νοῦ, παρανοήσεις καί τέλος θάνατος, ὡς ἀποτέλεσμα τῆς ἀποκοπῆς ἀπό τήν ἀνεξάντλητη Παράδοση θείας ζωῆς.
Ἀπό τήν πτώση καί πέρα οἱ ἄνθρωποι χωρίζονται σέ καλοπροαίρετους πού κρατοῦν τίς ἀρχετυπικές μνῆμες τῆς αἰωνίου ζωῆς καί τῆς συνακόλουθης Παραδόσεως καί διατηροῦν μέσα τους τήν ἐλπίδα νά πραγματοποιηθεῖ τό πρωτευαγγέλιο, πού ἄκουσαν οἱ ἐξοριζόμενοι πρωτόπλαστοι, καθώς ἀποχωροῦσαν ἀπό τόν Παράδεισο τῆς ζωῆς καί τῆς Παραδόσεως ὅλων τῶν καλῶν τῆς ζωῆς. Ἀπό τήν πτώση καί πέρα ὑπάρχουν καί οἱ μή καλοπροαίρετοι πού παρανοοῦν τήν αὐθεντική Παράδοση τῆς γνώσεως, τήν αὐθεντικότητα τῆς Ἀγάπης, καί τούς σχεδιασμούς καί τούς τρόπους τῆς δημιουργίας.
Ὅμως ὁ φιλανθρωπότατος Θεός δέ στέρησε παντελῶς καί τά καλοπροαίρετα, καί τά μή, πλάσματά Του ἀπό τή δική του αὐθεντική Παράδοση Ζωῆς.
Οἱ ἀρχετυπικές μνῆμες καί ὁ ἀρχετυπικός τρόπος Ζωῆς καί Παραγδόσεως μεταφέρεται μετά τήν πτώση μέσα στίς ἀνθρώπινες κοινωνίες ὡς αὐθύπαρκτος τρόπος ζωῆς καί Παραδόσεως. Ἀποκρυσταλλώνονται κάποιες ἀπόψεις, γνώσεις καί θεωρίες γύρω ἀπό τήν προέλευση τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ κόσμου, τή σημασία του μέσα στόν παρόντα κόσμο, τήν κοινωνική του ζωή, τήν τελολογία του, τό τέλος του, τό μεταφυσικό του προορισμό. Μέ τό σκοτισμένο μυαλό του ὁ ἄνθρωπος πλάθει στοχασμούς μεταφυσικούς γύρω ἀπό τά πρίν καί τά μετά ἀπό τήν παροῦσα ζωή, ἄλλοτε πιό κοντινούς καί ἄλλοτε πιό μακρινούς ἀπό τήν Ἀλήθεια τῆς αὐθεντικῆς Παραδόσεως Ζωῆς τοῦ Ἑνός καί Ἀληθινοῦ Θεοῦ.
Παράδοση Παλαιᾶς Διαθήκης
Ἐν τῷ μεταξύ ἡ ἄπειρη Ἀγάπη τοῦ Θεοῦ παρεμβαίνουσα διακριτικότατα στή ζωή τοῦ ἑκούσια ἀπόμακρου πιά παιδιοῦ Του ἐξαποστέλλει Δικαίους, Κριτές, Προφῆτες, Πατριάρχες πού τοῦ ὑπομιμνῄσκουν τόν ἀρχετυπικό τρόπο ζωῆς μετά τοῦ Θεοῦ καί ἀποδοχῆς τῆς Θείας Παραδόσεώς Του.
Προεξάρχων μεταξύ πολλῶν ὁ προφήτης Μωϋσῆς, σῴζεται ὁ ἴδιος θαυματουργικά ἀπό τόν ἀφανισμό τῶν Αἰγυπτίων, παιδαγωγεῖται μέ τήν ἁπλῆ κοσμική βασιλική Παιδεία, ἀλλά καί μέ τίς σταγόνες τῆς αὐθεντικῆς ἀρχετυπικῆς δροσιᾶς τῆς Παραδόσεως τοῦ Ἀληθινοῦ Θεοῦ. Τό κυριότερο καταξιώνεται νά παραλάβει ἀπό τόν "Ὄντα" πάνω στό ὄρος Σινᾶ τό θεόγραπτο Νόμο καί νά τόν μεταφέρει στούς ἀνθρώπους.
Μιά νέα Παράδοση ἀναπτύσσεται, τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, πού ἀποτελεῖ εἰκόνα τῆς πρώτης Παραδόσεως τοῦ Παραδείσου καί παράλληλα λειτουργεῖ ὡς "παιδαγωγός εἰς Χριστόν".
Τόσο ὁ "θεόγραπτος" νόμος, ὅσο καί οἱ πολλές καί μακρόχρονες ταλαιπωρίες πού ὑπέστη ὁ Μωϋσῆς ποιμαίνοντας τό σκληροτράχηλο Ἰσραηλιτικό λαό, δέν ἐπήρκεσαν γιά νά τοῦ ἐξασφαλίσουν τήν εἴσοδό του στή γῆ τῆς Ἐπαγγελίας. Πέθανε ὡς κοινός θνητός ἀδικαίωτος στά μάτια τῶν συγχρόνων του καί πολλῶν μεταγενεστέρων γενεῶν, μέχρι πού πάρα πολλά χρόνια μετά τό θάνατό του, διαλελυμένου μέχρι νεκρῶν μορίων τοῦ σώματός του, καταξιώθηκε μοναδικά, ὡς μόνος ἐκ τῶν νεκρῶν, νά μετάσχει πραγματικά καί θαυματουργικά στό μεγαλεῖο τῆς ἐνδόξου Μεταμορφώσως τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ καί νά ἀντικρύσει Τόν ἐν δόξῃ Μεταμορφωθέντα. Ἐπέστρεψε στούς νεκρούς μεταφέροντας τήν ἐμπειρία τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ στίς πρό αὐτοῦ γενιές τῶν νεκρῶν καί προετοιμάζοντάς τους γιά τήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ καί τή συνανάσταση ὅλων τῶν ἀποδεχομένων τήν Ἀνάσταση καί τόν Ἀναστάντα.
Μωσαϊκή Παράδοση Μεταμόρφωση
Ἔτσι, ἀφοῦ καταξιώνεται μέ τέτοια ἐμπειρία ὁ Προφήτης Μωϋσῆς, καταξιώνεται μεταμορφωτικά καί ὅλη ἡ Π. Διαθήκη, τῆς ὁποίας φορέας καί Ἀπόστολος ὑπῆρξε ὁ Μωϋσῆς. Ἔτσι πάνω στό ὄρος Θαβώρ ἑνώνεται ἡ Παλαιά Διαθήκη μέ τόν ἴδιο τό Δημιουργό τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Καινῆς Διαθήκης. Ἑνώνεται ἡ ἐμπειρία τοῦ Σινᾶ μέ τοῦ Θαβώρ, τοῦ Νόμου μέ τή Χάρη μέσα στό ἄκτιστο Φῶς τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος συμμαρτυρούντων τοῦ Θεοῦ Πατρός καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.
Ἑπομένως ἡ Ἁγία Παράδοση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἑνώνεται μέ τήν Παράδοση τῆς Καινῆς Διαθήκης πού περιλαμβάνει ὅλη τή Ζωή τοῦ Χριστοῦ καί τή διδασκαλία Του μαζί μέ τά θαύματά Του καί τήν ποιότητα καί Παράδοση Ζωῆς πού αὐτά δημιουργοῦν τήν ἱστορία τοῦ κόσμου.
Ἑνοποίηση Παραδόσεως Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης
Νά σημειώσουμε ἰδιαίτερα ὅτι ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χριστός ὑπῆρξε δημιουργός αὐτῆς τῆς Παραδόσεως πού ἀρχίζει ἀπό τόν Παράδεισο τῆς τρυφῆς, ἀνανεώνεται μέ τό θεόγραπτο Μωσαϊκό Νόμο τοῦ Σινᾶ καί πλουτίζεται μέσα σ' ὅλη τήν θεόπνευστη πορεία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ταυτόχρονα ὑπῆρξε καί πιστός τηρητής της, ὅταν ὑπέστη τή νομική διαδικασία τῆς περιτομῆς καί ὅταν παραδόθηκε ἀπό τήν Παναγία μας στόν πρεσβύτη Συμεών γιά νά "ἐκκλησιασθεῖ" καί ὁ ἴδιος καί ἡ μητέρα Του.
Τόν ἴδιο σεβασμό στήν ἁγία Παράδοση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἐπέδειξε ἡ Παναγία μας. Ἀπό τριῶν ἐτῶν μέχρι δεκαπέντε ἀνετράφη μέ τήν πιό κατάλληλη παιδεία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ἱερά ἀκούσματα, προσευχές, ἱερές μελέτες ἀπό τά Κείμενα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης μέσα στό Ναό τοῦ Σολομῶντος ἔθρεψαν πνευματικά τό νοῦ καί τήν καρδιά Της καί τήν προετοίμασαν γιά τό μέγα γεγονός τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελισμοῦ, τῆς συλλήψεως τοῦ Κυρίου, τῆς ἱερᾶς κυοφορίας Του, τῆς ἀνατροφῆς Του ἀπό τήν Παναγιότητά Της, τῆς συμμετοχῆς Της στή διδασκαλία Του, στά θαύματά Του, στό Μαρτύριό Του, στό θάνατο, τήν ταφή Του καί τήν Ἀνάστασή Του. Ἐντελῶς δικαιολογημένα ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς τήν ἀποκαλεῖ "μετά Θεόν Θεό κατά χάριν".
Στή μέχρι τώρα θεότευκτη κατασκευή τῆς μακρᾶς Παραδόσεως προστίθενται τά ἱερά Κείμενα τῶν Ἁγίων Εὐαγγελιστῶν πού ἀπαρτίζουν τήν Καινή Διαθήκη, τά ἄφθονα ἑρμηνευτικά Κείμενα τῶν Ἁγίων Πατέρων πού ἀναλύουν καί διασαφηνίζουν κάποια δυσνόητα σημεῖα, γιά ὅσους δυσκολεύονται νά τά κατανοήσουν καί νά τά ἀφομοιώσουν. Ἡ Πατρολογία τοῦ Migne περιλαμβάνει ἑκατόν ἑξήντα τόμους ἀπό χίλιες περίπου σελίδες στόν κάθε τόμο. Μιά πολύ πλούσια καί ὀγκωδέστατη πνευματική περιουσία στή διάθεση ὅλων τῶν ἀνθρώπων καί δή τῶν πιστῶν καί γιά τή βιωτική προκοπή τους καί γιά τήν κατά Χριστόν πνευματική διά βίου καλλιέργεια, ὅσο καί γιά τήν ἱερή μετάβαση ἀπό τήν παροῦσα στήν αἰώνια ζωή.
Παράδοση: πηγή θείας Λατρείας
Σύσσωμη αὐτή ἡ Παράδοση ἔδωσε τό θεόπνευστο ὑλικό της καί πνευματικό της περιεχόμενο γιά τή διαμόρφωση τῆς θείας Λατρείας μας πού εἶναι ἀξιοθαύμαστη ἀκόμα καί ἀπό τούς αἱρετικούς Παπικούς καί τούς αἱρετικούς Προτεστάντες. Μέχρι τόν ἕκτο αἰώνα χρησιμοποιήθηκε γιά τή θεία Λατρεία μας μιά σωρεία ἀριστουργηματικῶν ὑμνολογικῶν κατασκευῶν, πού ἐνέπνεαν, παιδαγωγοῦσαν καί ἀπήρτιζαν τό ἑνιαῖο Σῶμα τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Ἐκκλησίας. Ἑκατομμύρια μαρτύρων καί πιστῶν ἁγιάστηκαν, φωτίστηκαν καί θεανθρωποποιήθηκαν μέσῳ τῆς θείας Λατρείας μας μέ τό ᾀσματικό Τυπικό Της. Πρῶτοι ἱεροί ποιητές ὑπῆρξαν οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι, στή συνέχεια οἱ Ἅγιοι διάδοχοί τους, τά πλήθη τῶν πρώτων μαρτύρων, τά ἐκλεκτά μέλη τῶν ὁσίων καί τά πλήθη τῶν πιστῶν πρόσθεταν καί ὅλο πρόσθεταν προσευχές, ὕμνους, τροπάρια, ψαλμωδίες ἀπαράμιλλου πνευματικοῦ, λογοτεχνικοῦ καί μουσικοῦ κάλλους.
Λίγο μεταγενέστερα, τόν ἕβδομο και ὄγδοο αἰῶνα αἰσθάνθηκε τήν ἀνάγκη ἡ Ἐκκλησία νά κάνει πιό συστηματική τή Θεία Λατρεία. Συνέβαλαν καί οἱ μεγάλοι Ὑμνογράφοι ἐκείνων τῶν καιρῶν. Ἔτσι δημιουργήθηκαν οἱ ὑμνολογικοί κανόνες.
Συγκεφαλαίωση τῆς Παραδόσεως στούς Ὑμνολογικούς Κανόνες
Ταπεινή μας ἐκτίμηση, ἀπό προσεκτική τριαντάχρονη μελέτη τῶν Ὑμνολογικῶν μας κειμένων στίς καθημερινές καί στίς ἐπίσημες ἱερές Ἀκολουθίες μας Δεσποτικῶν καί Θεομητορικῶν ἑορτῶν ἤ Μεγάλων Ἁγίων, εἶναι ὅτι τό ᾀσματικό Τυπικό ἔχει χρησιμοποιηθεῖ ὡς βάση τῆς ὅλης Ὑμνολογίας μας. Ἐπέκταση, συστηματοποίηση καί τελειοποίηση εἶναι ἡ δημιουργία τῶν κανόνων. Οἱ κανόνες ἔχουν τή νοηματική ἀφετηρία τους στίς ἐννέα ὠδές τῆς Π. Δ. Κείμενα φοβερά σέ θεανθρώπινη σημασία πού συμπεριλαμβάνουν σπουδαῖα γεγονότα τῆς Π. Δ. μαζί μέ προτυπώσεις τῆς Κ. Δ. μέ μηνύματα ἄμεσα χρήσιμα καί ψυχωφελῆ γιά καθε πιστό καί γιά ὅλη τήν Ἐκκλησία.
Πάνω στό νόημα κάθε ὠδῆς τῆς Π. Δ. στηρίζεται τό νόημα τοῦ πρώτου τροπαρίου κάθε ὠδῆς. Τά ὑπόλοιπα τρία ἤ ἑπτά τροπάρια κάθε ὠδῆς σχετίζονται μέ τό νόημα τῆς Δεσποτικῆς ἤ Θεομητορικῆς ἑορτῆς ἤ τῶν ἑορτῶν τῶν διαφόρων Ἁγίων.
Τό περιεχόμενο τῶν Ὑμνολογικῶν Κανόνων ἑπομένως εἶναι παλαιοδιαθηκικό, καινοδιαθηκικό, λογοτεχνικό, δογματικό, ἠθικό, ἀνθρωπολογικό, ἐκκλησιολογικό, ἁγιολογικό, μουσικολογικό. Συμπυκνώνει πολλά καί κοσμικά ἀριστουργηματικά στοιχεῖα καί δογματικά καί μουσικά καί γνωσιολογικά πρός δοξολογία, κατά τό δυνατό ἐπάξια, τῆς μεγαλωσύνης τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, τῆς Κυρίας Θεοτόκου, πάντων τῶν Ἁγίων καί πρός ὑψηλή Θεανθρώπινη Παιδεία καί μόρφωση ὁλοκλήρου τοῦ Σώματος τῆς Ἐκκλησίας , ἀλλά καί κάθε πιστοῦ.
Οἱ Ὑμνολογικοί κανόνες ἀποτελοῦν τό ἀποκορύφωμα τῶν ὑμνολογικῶν ἐπιτυχιῶν, γιαυτό καί ἔχουν γίνει πλήρως ἀποδεκτοί ἀπό τό Σῶμα τῆς Ἐκκλησίας, ἀπό μορφωμένους καί μή κληρικούς καί λαϊκούς ἐπί αἰῶνες, καθώς καί ἀπό ὅλους τούς μοναχούς τῆς Ἁγίας Ὀρθοδοξίας μας.
Ὁλόκληρη ἡ Παράδοση στά Λειτουργικά Βιβλία
Βιβλία μεγάλης φιλολογικῆς καί θεολογικῆς ἀξίας περιέχουν τούς Ὑμνολογικούς κανόνες ὅλων τῶν λειτουργικῶν περιόδων τῆς Ἐκκλησίας μας, καθώς καί ὅλων τῶν προσευχῶν τοῦ νυχθημέρου. Ἡ Παρακλητική, τά Μηναῖα, τό Τριώδιο, τό Πεντηκοστάριο, τό Ὡρολόγιο, ὁ θησαυρός τῶν Ἁγίων εἶναι τά κυριότερα Ὑμνολογικά βιβλία πού ἐμπεριέχουν συμπυκνωμένη ὁλόκληρη τῆν ἁγία θεανθρώπινη Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας.
Ἀχώριστος συσχετισμός ᾈσματικοῦ καί Μοναστιριακοῦ Τυπικοῦ
Εἶναι ἄξιο μεγίστης ἀπορίας, γιατί σημερινοί δῆθεν ἐρευνητές γύρω ἀπό τά λειτουργικά θέματα ἀμφισβητοῦν τή σημασία τῶν Ὑμνολογικῶν κανόνων καί τούς θεωροῦν καλογερικές κατασκευές. Ξεχωρίζουν τό ᾀσματικό Τυπικό πού προαναφέραμε ὡς Τυπικό τῶν ἐν τῷ κόσμῳ πιστῶν καί τούς Ὑμνολογικούς κανόνες ὡς καλογερικό Τυπικό προερχόμενο ἀπό τούς μοναχούς. Αὐτός ὁ ἀχώριστος συσχετισμός κοσμικοῦ ᾀσματικοῦ Τυπικοῦ μέ τό ἐξελιγμένο καί ὁλοκληρωμένο μοναχικό Τυπικό τῶν Ὑμνολογικῶν κανόνων εἶναι ἀπόλυτα σύμφωνος μέ τό Χριστολογικό Δόγμα τῆς Ἐκκλησίας μας. Τό δεύτερο πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χριστός, ὡς τέλειος Θεός καί ὡς τέλειος καί πραγματικός ἄνθρωπος ἀποτελεῖ ἕνα ἑνιαῖο θεανθρώπινο πρόσωπο μέ ἀχώριστες, ἀσύγχυτες καί ἄτρεπτες τίς δύο φύσεις Του. Ἔτσι καί ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας δέν ξεχώρισε τούς ἐγγάμους ἀπό τούς ἀγάμους γιά νά μήν ὑποτιμήσει τούς ἐγγάμους ἔναντι τῶν ἀγάμων καί γιά νά μήν ὑπερεξάρει τούς ἀγάμους ἔναντι τῶν ἐγγάμων. Τό ἴδιο Εὐαγγέλιο, οἱ ἴδιες ἱερές Ἀκολουθίες, οἱ ἴδιοι ἱεροί θεσμοί τό ἴδιο ἑνιαῖο Τυπικό ἰσχύουν καί γιά τούς ἐν γάμῳ καί γιά τούς ἐν παρθενίᾳ.
Αὐτή ἡ Ὑμνολογική Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι ἄρρηκτα δεμένη μέ τήν ἄκτιστη Χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πού ἑνώνει σέ μιά ἀχώριστη, ἀσύγχυτη καί ἄτρεπτη ἑνότητα τό ἄκτιστο μέ τό κτιστό, τή θεία Χαρη μέ τήν τελειότητα τῶν ὑμνολογικῶν ποιημάτων.
Ὡς θεανθρώπινη τελειότητα ἡ Ὀρθόδοξη Ὑμνολογία τῆς Ἐκκλησίας μας σέ ὅλες τίς ἐποχές ἐπιδρᾷ μέσα σέ ὅλο τό Σῶμα τῆς κοινωνίας. Καλοπροαίρετοι καί μή ἄνθρωποι τόσο ἐντός τῶν ὁρίων τῆς Ἐκκλησίας μας ὅσο καί ἐκτός κατά τρόπο μυστικό, δηλαδή μυστηριακό καί θαυματουργικό ἐπηρεάζονται ἀπό τή θεία Λατρεία μας, ἡ ὁποία μέ μυστικά ἀθέατα ρεῖθρα διαποτίζει καί χριστοποιεῖ ὅλον τόν κόσμο σ' ὅλες τίς κοινωνίες.
Παράδοση Εὐχαριστίας
Τά παραπάνω δέν ἁπλουστεύουν ἐπικίνδυνα τό θεσμό τῆς Ἐκκλησίας μας, γιατί οἱ ἱεροί Πατέρες πιστεύουν ὅτι ἐκτός τῆς Μιᾶς, Ἁγίας, Καθολικῆς καί Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας, πού εἶναι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας, δέν ὑπάρχει σωτηρία. Ἐννοοῦμε ὅμως σαφῶς ὅτι ἔχει μεγάλη χριστοποιητική δυνατότητα ἡ Ὀρθόδοξη Θεία Λατρεία μας καί πιό πολύ ἡ θεία Λειτουργία τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου ἤ τοῦ Μ. Βασιλείου πού ἐλάχιστες διαφορές ἔχουν μεταξύ τους. Οἱ φοινισσόμενοι, οἱ κατακόκκινοι μέ τό αἷμα τοῦ Χριστοῦ κοινωνημένοι χριστιανοί ἀποτελοῦν τό ἅλας τῆς γῆς, πού βοηθάει καί τούς ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας μέ τή συμπεριφορά τους, μέ τό λόγο τους καί τήν προσευχή τους νά προσεγγίσουν τό Χριστό καί τήν Ἐκκλησία καί νά σωθοῦν. "Ὡς λέοντες πῦρ πνέοντες" εἶναι οἱ κοινωνημένοι χριστιανοί κατά τόν ἱερό Χρυσόστομο, πού μέ τό πῦρ τῆς Θείας Χάριτος μεταβάλλουν τήν ξερή γνώση, τήν τυπική συμπεριφορά καί ὅλο τό ὑλικό τῆς οὑμανιστικῆς Παραδόσεως σέ ζωντανό, πάλλοντα καί ἀνοιχτό ὀργανισμό, πού ἀφομοιώνει τή Θεία Χάρη. Αὐτή ἡ Παράδοση γεννᾷ καί ξαναγεννᾷ νέα πλουτοπαραγωγικά στοιχεῖα πού τήν ἀναδεικνύουν σέ ζωντανή ἑνοποιητική δύναμη τοῦ παρελθόντος τοῦ παρόντος καί τοῦ μέλλοντος.
Γιαυτό καί στό κέντρο τῆς Θείας Λειτουργίας μας λίγο πρίν ἀπό τόν καθαγιασμό τῶν Τιμίων Δώρων, ἀναφέρουμε σταθμούς τῆς παρελθοντικῆς Παραδόσεως, τῆς παρούσης καί τῆς Μελλούσης.
Συγκεκριμένα ὁ ἱερεύς λέγει: "Μεμνημένοι τοίνυν... τοῦ Σταυροῦ, τῆς Τριημέρου Ταφῆς, τῆς Ἀναστάσεως, τῆς εἰς Οὐρανούς Ἀναβάσεως, τῆς ἐκ δεξιῶν Καθέδρας, τῆς Δευτέρας καί ἐνδόξου πάλιν παρουσίας... Τά Σά ἐκ τῶν Σῶν Σοί προσφέρομεν κατά πάντα καί διά πάντα."
Μέ ἁπλούστερα λόγια ὁ Ἱερεύς, λέγει, θυμᾶται: τό ἱερό Μαρτύριο τοῦ Κυρίου, τό θάνατο, τήν Ἀνάσταση, τήν Ἀνάληψη καί τή Δευτέρα Παρουσία. Μά, ἀφοῦ ἡ Δευτέρα Παρουσία ἀκόμα δέν ἔγινε, πῶς λέγει ὁ Ἱερεύς - αὐτό πού ἔχει πεῖ πρῶτος ὁ Χρυσόστομος - ὅτι θυμᾶται τή Δευτέρα Παρουσία; Ὅλος ὁ χρόνος, πιστεύει ὁ ἱερός Χρυσόστομος καί μαζί του τά πλήθη τῶν κληρικῶν καί τῶν λαϊκῶν πού μετέχουν στή Θεία Λειτουργία, ὅλος ὁ χρόνος, παρελθόν, παρόν καί μέλλον, εἶναι ἑνωμένος ἐνώπιον τοῦ Κυρίου μέσα στή Θεία Λειτουργία.
Λειτουργική Ἐσχατολογία
Νά πῶς ἐννοοῦμε ἐμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι τήν Παράδοση: Ὡς ζωντανό παρελθόν, ζωντανό παρόν καί ζωντανό μέλλον. Ὄχι ὡς ἕνα ξερό, νεκρό παρελθόν ἤ ἕνα περιστασιακό παρόν ἤ ἕνα ἀστήρικτο στά προηγούμενα ψευτοεσχατολογικό... μέλλον. Οἱ διαφόρων εἰδῶν αἱρετικοί ἤ αἱρετικίζοντες ὑπερτονίζουν τόν ἐσχατολογικό χαρακτήρα τῆς Ὀρθοδόξου θείας Λατρείας μας, γιά νά ἀθετήσουν στή συνέχεια τήν ἀξία τοῦ ἤδη θεόπνευστα θεσμοθετημένου καί ἄριστα λειτουργούντος μέσα στή στρατευόμενη Ἐκκλησία μας Τυπικοῦ Της, πού εἶναι εἰκόνα τοῦ Οὐρανίου λειτουργικοῦ Τυπικοῦ. Ἐμεῖς ὡς Ὀρθόδοξοι ξεκινᾶμε ἀπό τό παρόν, τό ὁποῖο συμπεριλαμβάνει ὁλόκληρη τήν ὑπερπλούσια Παράδοση τοῦ παρελθόντος.
" Ὁ Χριστός ", λέγει ὁ Παῦλος, "χθές καί σήμερον ὁ Αὐτός καί εἰς τούς αἰῶνας" Ὁ Χριστός, τό Δεύτερο πρόσωπο τῆς Παναγίας Τριάδος, ὁ Τέλειος Θεός, ἔγινε καί πραγματικός Ἱστορικός Ἄνθρωπος σ' ἕνα συγκεκριμένο παρόν. Ὅλη ἡ ζωή Του ἦταν φυσιολογικοῦ καί πάντοτε παρόντος ἀνάμεσα στούς γνωστούς καί ἀγνώστους ἀνθρώπους τούς ὁποίους καί δίδαξε καί στούς ὁποίους ἐθαυματούργησε καί γιά τούς ὁποίους σταυρώθηκε καί γιά τούς ὁποίους προσέφερε τό Σῶμα Του καί το Αἷμά Του καί στήν ἐποχή τῶν ὁποίων Ἀνέστη. Ἀνελήφθη εἰς τούς Οὐρανούς καί προσδοκῶμεν τήν ἔνδοξη Δευτέρα Παρουσία Του. Τήν ἔνδοξη Δευτέρα Παρουσία Του καθόλου δέν ἀμφισβητοῦμε, γιαυτό καί οἱ πιό διακριτικοί καί Ἅγιοι σάν τόν ἅγιο Ἰωάννη τό Χρυσόστομο καί τό Μέγα Βασίλειο τήν πιστεύουν τόσο δυνατά, ἤδη ἀπό τόν παρόντα αἰῶνα, μά τόσο δυνατά "σάν" νά τήν ἔχουν κιόλας δεῖ καί ζήσει. Βέβαια καί οἱ δυό τους μέ ὅσα γράφουν στίς Λειτουργίες τους ἐπιβεβαιώνουν τίς ἐμπειρίες τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, τοῦ Ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου, χιλιάδων ἄλλων Ἁγίων Λειτουργῶν πού ἔβλεπαν καί ἄκουγαν, ὅσα μάτι ἀνθρώπου δέν μπορεῖ νά δεῖ καί αὐτί ἀνθρώπου - κοινοῦ ἀνθρώπου - δέν μπορεῖ νά ἀκούσει καί νοῦς ἀνθρώπου δέν μπορεῖ νά φαντασθεῖ ἤ νά ἀναλογισθεῖ.
Ὁ Γέροντας Παΐσιος στό τέταρτο βιβλίο γιά τήν οἰκογενειακή ζωή λέγει ὅτι ὅλα τά παιδάκια ὡς ἀθῷα καί καθαρά πού εἶναι, ἔχουν "ὑπερβατικές" ἤ "μελλοντικές" ἐμπειρίες, οἱ ὁποῖες σύν τῷ χρόνῳ συστέλλονται εἴτε ἐξ αἰτίας τους εἴτε ἐξ αἰτίας τοῦ περιβάλλοντός τους. Πάντως καί αὐτή ἡ συστολή εἶναι οἰκονομική, εἶναι τῆς Χάριτος γιά νά μήν ὑψηλοφρονήσουν καί χάσουν τή σημασία τοῦ παρόντος ἀγῶνος καί γιά νά μή παραπλανηθοῦν σέ μιά ψευδοεσχατολογία.
(Β) Ἐκκοσμίκευση
Νόθη Ἐσχατολογία
Γιαυτό ὡς Ὀρθόδοξοι δέν μποροῦμε νά ἀκολουθήσουμε τήν ἀνάποδη ἔρευνα τῶν προτεσταντῶν καί τῶν ἀνανεωτῶν. Γιατί καί οἱ δύο ὁμάδες ξεκινοῦν ἀπό τό ἀπώτατο παρελθόν, δέν ἐκτιμοῦν τό ἑκάστοτε παρόν ὡς φευγαλέο καί ὁραματίζονται, ἀνερμάτιστα φυσικά, μιά Νόθη Ἐσχατολογία.
Ἀμφισβήτηση τῆς ἑνιαίας Παραδόσεως
Οἱ προτεστάντες καί πολλοί "ἀνανεωτές" σήμερα πιστεύουν ὅτι μέσα στούς εἴκοσι αἰῶνες πού πέρασαν ἔχει μολυνθεῖ ἡ ἀμιγής Ἀποστολική Παράδοση μέ στοιχεῖα κοσμικά. Γιαυτό, κατ' αὐτούς πρέπει νά γίνει κάθαρση. Καί ἕκαστος ἐρευνητής κατά τό ἑκάστοτε ἀτομικῶς ἤ "ἐπιστημονικῶς" δοκοῦν προτείνει ἀφαιρέσεις, προσθῆκες ἤ τροποποιήσεις σέ ὅλους τούς τομεῖς τῆς Παραδόσεώς μας. Στό στόχαστρο τῆς ἀτομικῆς ἤ "ἐπιστημονικῆς" ἔρευνας βρίσκεται κατά κύριο λόγο σήμερα ἡ θεόπνευστη λειτουργική μας Παράδοση. Δέ διστάζουν μάλιστα κάποιοι "εἰδικοί" νά εἰσηγηθοῦν ἀναδόμηση τῆς Λατρείας μας.
Ἐπειδή πιστεύουμε ὅτι οἱ προτάσεις γιά ἀνανέωση ἤ ἀναγέννηση διέπονται ἀπό ἐκκοσμικευμένη νοοτροπία καί ὅτι συντελοῦν καί ἐπιδιώκουν μαζί μέ τούς κοσμικούς ἐκσυγχρονιστικούς παγκοσμιοποιητικούς στόχους μιά ρύθμιση ἐκ τῶν ἄνω, ἔτι πιό ἐκκοσμικευμένων μοντέλων λειτουργικῆς Παραδόσεως, ταπεινῶς διαφωνοῦμε ἀναλυτικότερα
Διότι:
Γιατί ἀντιδροῦμε στήν "ἀνανέωση"
Ποτέ, οὔτε κατά τούς Ἀποστολικούς χρόνους οὔτε κατά τούς μετέπειτα μέχρι σήμερα χρησιμοποιήθηκαν γιά τή θεόπνευστη Λειτουργική μας Παράδοση οἱ ὅροι ἀνανέωση ἤ ἀναγέννηση. Ὡς ὁρολογία καί ὡς περιεχόμενο χρησιμοποιήθηκαν γιά νά δηλώσουν τήν πνευματική καί ἠθική ἀνανέωση καί ἀναγέννηση τῶν κατηχηθέντων, βαπτισθέντων καί χρισθέντων καί ἐνταχθέντων στήν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ νεοφωτίστων μελῶν.
Σχετικά μέ τούς θεσμούς καί μάλιστα μέ ὅλο τό φάσμα τῆς Λειτουργικῆς ζωῆς ἡ ὡς ἄνω ὁρολογία εἶναι ἀστήρικτη.
Μόνο τό 1962 ἡ Δευτέρα Βατικάνειος Σύνοδος, ἄς ποῦμε Σύνοδος, ἐχρησιμοποίησε κοσμικότερη ὁρολογία, τή φράση, "Λειτουργική μεταρρύθμιση" πού δήλωσε πραγματικά τή διάθεση, τή νοοτροπία καί τήν ἀλλαγή πού ἔγινε στή Λατρεία τῶν Παπικῶν, γιά τήν ὁποία μεταρρύθμιση ἔχουν μετανιώσει.
Ἀπό τούς Ἀποστολικούς χρόνους μέχρι σήμερα τόσο, μά τόσο σοβαρά θέματα, ὅπως εἶναι τά Λειτουργικά, ἄν εἶναι "θέματα", δέν ἀντιμετωπίστηκαν ἀπό "ἐπιτροπές" ὀλιγαρίθμων "εἰδικῶν", ἀλλά μόνο σέ Συνόδους, ὅπου μάλιστα ὑπῆρχε ἡ ἐλευθερία τοῦ λόγου. "Πολλῆς συζητήσεως γενομένης ἔδοξε τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι καί ἡμῖν" ἔλεγαν τά πρακτικά τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων ἤ καί Τοπικῶν Συνόδων πού ἀναγνωρίσθηκαν ὅμως καί ἀπό τό λοιπό Σῶμα τῆς Ἐκκλησίας.
Ἑπομένως σύμφωνα μέ τούς θεσμούς τῆς Ἐκκλησίας μας ὁποιαδήποτε ἀλλαγή στή Λειτουργική μας Παράδοση, ἀλλά καί σέ ὅλη γενικά τήν Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, δέν μπορεῖ νά ἰσχύει ὡς ἀπόφαση - κι ἄν ὑποτεθεῖ ὅτι παίρνονται ἀνανεωτικές ἀποφάσεις ἀπό ἐπιτροπές - ἀφοῦ δέ θά ἔχουν ληφθεῖ κανονικά καί νόμιμα αὐτές οἱ ἀποφάσεις, ὡς μή ἔγκυρες.
Μόνο ὅταν ἐτίθεντο προβλήματα δογματικῆς ἤ θεσμικῆς ἤ ποιμαντικῆς φύσεως συνεζητοῦντο ἀπό τούς Ἁγίους Πατέρες. Κυρίως ὅταν μέσα στό λαϊκό στοιχεῖο, τό Λαό ὑπῆρχαν ἀδιευκρίνιστοι ὅροι ἤ θεσμοί, τότε ἀπαραίτητα, γιά λόγους ποιμαντικούς συνεζητοῦντο τέτοια θέματα, μέσα στούς Συνοδικούς θεσμούς ὅμως καί ὄχι σέ Ἐπιτροπές ἐλάσσονος θεσμικῆς Ἐκκλησιολογικῆς σημασίας.
Τό γεγονός ὅτι ἐξακολουθοῦν οἱ ἱερεῖς μας, οἱ Ἐπίσκοποι καί οἱ Πατριάρχες μέ πληθωρική συμμετοχή τοῦ Λαοῦ μας νά τελοῦν τούς ἴδιους Ἑσπερινούς, Ὄρθρους, Ἀρτοκλασίες, θεῖες Λειτουργίες καί τά λοιπά Μυστήρια, χωρίς ὁ Λαός μας νά διαμαρτύρεται, αὐτό ἐπιβεβαιώνει ὅτι δέν ὑπάρχει κατ' οὐσίαν αἴτημα ἐκ τῶν κάτω, ἐκ τοῦ Λαοῦ, γιά λειτουργική ἀνανέωση ἤ ἀναγέννηση. Ἄν συνυπολογισθεῖ μάλιστα ὅτι ὁ Μακαριώτατος ἔχει αὐξήσει τό χρόνο διάρκειας τῶν πανηγυρικῶν Ἑσπερινῶν καί τῶν Ὄρθρων καί Λειτουργιῶν, αὐτό σημαίνει ὅτι ὄχι μόνο δέν ὑφίσταται ἀπό τό Λαό τοῦ Θεοῦ αἴτημα λειτουργικῆς ἀνανέωσης, ἀλλά τό ἀντίθετο, πρός τό ὁποῖο ὅπως ἀποδεικνύεται στήν πρακτική λειτουργική συμπεριφορά, στήν ποιμαντική, ἀνταποκρίνεται ὁ Μακαριώτατος καί οἱ περί Αὐτόν Ἅγιοι Ἀρχιερεῖς.
Εἶναι τόσο δυνατά, χαρισματικά δομημένο ὅλο τό Σῶμα τῆς θείας Λατρείας μας, ὥστε νά μήν ἀποδομεῖται καθόλου εὔκολα καί στίς συνειδήσεις τῶν λειτουργῶν, ἀλλά καί τοῦ Λαοῦ τοῦ Θεοῦ.
Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας πολύ ἀρέσκεται στήν ἀκρίβεια τῆς τηρήσεως ὅλων τῶν θεσμῶν καί δή τῶν Λειτουργικῶν πού τούς θεωρεῖ θεόπνευστους. Εἶναι ἡ θεία Λατρεία λοιπόν τόσο γερά δομημένη μέ τή Χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὥστε ἡ διακριτική εὐελιξία τῶν λειτουργῶν της μπορεῖ νά ἐπιστρατεύει καί τήν Οἰκονομία. Ἀκρίβεια καί Οἰκονομία ἐκφράζουν τό ἀπέραντο εὖρος τῆς θείας Εὐσπλαχνίας καί Ἀγάπης πού ἀποσκοποῦν στήν κατά Χάριν θέωση τοῦ ἀνθρώπου.
Ἑπομένως δέ στέκεται ἀπό μόνη της ἡ Λειτουργική ἀνανέωση-ἀναγέννηση οὔτε ὡς ὁρολογία, οὔτε ὡς περιεχόμενο. Πάντοτε ὁ ἱερός κλῆρος μας ἐπεδίωκε τήν ἀκρίβεια πού ἀνυψώνει τό νοῦ καί τήν ψυχή στό Χριστό, ἀλλά καί μέ πᾶσα διάκριση ἐφήρμοζε καί τήν ἱερά Οἰκονομία γιά νά στεγάσει ὅλα τά τέκνα της, χωρίς βέβαια να ἐπιδιώκει τήν Οἰκονομία νά τήν μεταβάλλει σέ ἀνατροπή καί διάλυση.
Στά πανέμορφα διηγήματα τοῦ Ἀλέξανδρου Παπαδιαμάντη θαυμάζει ὁ ἀναγνώστης τό ρεαλισμό μέ τόν ὁποῖο περιγράφει ὁ συγγραφέας τούς κληρικούς ἤ λαϊκούς πρωταγωνιστές τῆς Θείας Λατρείας, τά ἐλαττώματά τους καί τήν ἀγραμματοσύνη τους, ὅμως ἐπειδή ἔχει εἰσοδεύσει στό βάθος καί ὄχι στό κέλυφος τῆς Λειτουργικῆς μας Παραδόσεως, ὡς "ἅγιος" πού εἶναι, βλέπει ἀρχετυπικά τούς ἱερεῖς, τούς ἄνδρες, τίς γυναῖκες καί τά παιδιά, τούς γέρους καί τίς γερόντισσες.
Κανένα δέ σνομπάρει, ἀλλά μέ τή μεγάλη του καί ἀρχοντική καρδιά χαίρεται νά παρακολουθεῖ μυστικά ὅλο τό Σῶμα τῆς Ἐκκλησίας, ἀκόμα καί ἄν ἱερεῖς καί αὐτοσχέδιοι ψάλτες πετοῦν καί ξαναπετοῦν γλωσσικά μαργαριτάρια, πού χάνονται μέσα στό πολύ πλούσιο θεανθρώπινο πανηγύρι τῆς θείας μεγαλειώδους Λατρείας μας.
Ἡ Οἰκονομία, λοιπόν, λειτουργοῦσε καί λειτουργεῖ πάντοτε φιλάνθρωπα καί θεραπευτικά μέσα στό Σῶμα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας καί ἀντιστοιχεῖ πρός τήν ἀνθρώπινη φύση τοῦ Κυρίου μας. Ὁ Χριστός "κλίνας οὐρανούς καί καταβάς ἐπί τῆς γῆς" κινήθηκε, συμπεριφέρθηκε ὡς πραγματικός φυσικός ἄνθρωπος, χωρισμένος ὅμως τελείως ἀπό τήν ἁμαρτία. Ἔτσι κάθε κληρικός τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας ἔχει τήν εὐχέρεια νά χειρίζεται διακριτικά καί θεοφώτιστα καί τό χρόνο τῶν διαφόρων Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν καί τή θέση τους χωρίς νά σκανδαλίζει τό χριστεπώνυμο πλήρωμα μέ ἐπιδεικτικούς νεωτερισμούς, ἀκρότητες βιασύνης ἤ ἀργοπορίας. Σύμφωνα καί μέ τήν κοινά ἀποδεκτή ἀνάμεσα στούς λειτουργούς τοῦ Ὑψίστου κυκλοφοροῦσα φράση "Ὡς δόξει τῷ προεστῶτι" κάθε βαθμοῦ κληρικός εἴτε σέ συλλείτουργα εἴτε ὡς μοναδικός λειτουργός μπορεῖ νά ρυθμίσει τό χρόνο, τή διάρκεια καί τά μέρη τῶν λειτουργικῶν προσευχῶν ἀνάλογα μέ τίς ἀνάγκες καί τίς δυνατότητες ὅλης τῆς λειτουργικῆς κοινότητος, ἱερᾶς Μονῆς ἤ ἐνορίας. Ὑπάρχει ἡ εὐχέρεια στούς ἔμπειρους κληρικούς ὅλων τῶν βαθμῶν νά χειρίζονται τό λειτουργικό χρόνο καί τή θέση τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν, χωρίς νά αὐθαιρετοῦν ἐγωϊστικά ἀντιεκκλησιαστικά, κοσμικά.
Ἡ ἴδια Οἰκονομία λειτουργεῖ ἰαματικά σ' ὅλο τό Σῶμα τῆς Ἐκκλησίας καί στούς ἄλλους τομεῖς της, χωρίς ὅμως οὐδ' ἐπ' ἐλάχιστο νά περιφρονοῦνται οἱ θεσμοί της καί νά ἀποδομοῦνται. Εἶναι ὅμως πάντοτε ὑπαρκτός ὁ κίνδυνος τοῦ σχίσματος ἄν οἱ ἀνανεωτές ἐπιμείνουν νά θεσμοθετήσουν μέ "συνοδικές!" ἀποφάσεις τίς ἀνανεωτικές τους προτάσεις.
Τώρα πρό "συνοδικῶν' ἀποφάσεων, ἄτυπα, κάποιοι κληρικοί γιά εὐνοήτους λόγους σπεύδουν νά φανοῦν "βασιλικότεροι τοῦ βασιλέως" καί δημιουργοῦν σκανδαλισμό καί μπερδέματα στό σῶμα τῶν πιστῶν καί μάλιστα μέσα στόν ἱερότερο χῶρο πού εἶναι ὁ λειτουργικός χῶρος καί πού εἰκονίζει τόν Οὐρανό καί τά Ἐκεῖ τελούμενα κατά τόν Ἅγιο Διονύσιο τόν Ἀρεοπαγίτη.
Παράδοση καί Μυστικές Εὐχές
Ὅσον ἀφορᾷ τίς μυστικές εὐχές τῆς θείας Λειτουργίας, ξεκινώντας ἀπό τό παρόν καί μέ τήν ἐμπειρία μιᾶς σπάνιας σέ πλοῦτο θεϊκό καί ἀνθρώπινο θείας Λατρείας, ἀδυνατοῦμε νά κατανοήσουμε τό νεωτεριστικό τρόπο ἐκφορᾶς τους.
Κάθε λειτουργός, ἀπό τά πολύ πρώιμα παιδικά του ἀκούσματα, γνωρίζει τήν κοινή πρακτική λειτουργική ἐμπειρία ὅτι οἱ εὐχές τῆς Θείας Λειτουργίας δέν ἀκούγονται, ἐνῷ τά ἱεροψαλτικά μέρη ἀκούγονται, εὐφραίνουν καί κατανύγουν τούς πιστούς. Οἱ Ἱερές ἐκφωνήσεις πού ἀκούγονται, ἀποτελοῦν κοινή ἑνοποιητική κατάληξη καί τῶν μυστικῶν εὐχῶν καί τῶν ἐκφώνως λεγομένων. Ἔχουμε δηλαδή κατά τή διάρκεια τῆς Θείας Λειτουργίας μιά ἁγία Τριάδα προσευχῶν ἀναπεμπομένων πρός τόν ἐν Τριάδι Θεό:
α. ὅσα λέγονται μυστικά ἀπό τό λειτουργό
β. ὅσα λέγονται φωναχτά - μελωδικά ἀπό τόν ἱεροψαλτικό χορό καί
γ. ὅσα λέγονται φωναχτά - μελωδικά ἀπό τό λειτουργό καί ἑνώνουν λειτουργικοχαρισματικά τά δύο πρῶτα.
Ἄν οἱ λειτουργοί τῶν χριστιανικῶν ὀργανώσεων δέν εἶχαν εἰσαγάγει τήν ἔκφωνη ἀναφορά τῶν εὐχῶν ἐδῶ καί ἑξήντα περίπου χρόνια (δύο γενιές), δέ θά ὑπῆρχε σήμερα αὐτός ὁ προβληματισμός ἀνάμεσα στούς κληρικούς καί τούς πιστούς γενικότερα.
Ἕνα σπουδαῖο ἁγιορείτικο Κείμενο πού τό παραθέτουμε στό τέλος τῆς εἰσηγήσεώς μας θεωρεῖ ἐντελῶς αὐτονόητη τή μυστική ἀναφορά τῶν εὐχῶν ἀπό τόν ἐν φόβῳ καί τρόμῳ καί ἄκρῳ σεβασμῷ λειτουργοῦντα ἱερέα. Συγκεκριμένα ἀναφέρει τή σχέση ἑνός βασιλιᾶ ἤ ἑνός ἀνωτάτου ἄρχοντα μέ ἕνα κατώτερο στέλεχος τῆς κρατικῆς κοσμικῆς διοικητικῆς μηχανῆς. Ποιός ὑπάλληλος θά τολμήσει μπροστά στόν Ὑπουργό ἤ Πρωθυπουργό ἤ τόν Πρόεδρο τῆς Δημοκρατίας νά ὑψώσει τή φωνή του; Μόνο ἕνας θρασύς θά τολμήσει, ὁ ὁποῖος θά ἀποπεμφθεῖ ἀπό τούς ἰσχυρούς ἰδιαιτέρους τοῦ "Ἀνωτάτου" χωρίς νά γίνει δεκτός ἤ ἀκουστός ἀπ' αὐτόν.
Αὐτονόητη ἡ συστολή ἐνώπιον τοῦ Ὑψίστου
Ἐφ' ὅσον κατά τή θεία Λειτουργία ὑποτίθεται ὅτι πιστεύει ὁ λειτουργός ὅτι ἀναφέρεται στό Βασιλέα τῶν Βασιλευόντων καί Κύριο τῶν Κυριευόντων, πῶς εἶναι δυνατόν νά ἀναφέρεται σ' Αὐτόν μέ θρασείᾳ ἤ γεγονυίᾳ τῇ φωνῆ; Πῶς εἶναι δυνατόν νά φωνάζει δυνατά ὁ Λειτουργός σ' Αὐτόν πού ὅπως λέγει ὁ ἱερός Χρυσόστομος καί ὁ Μ. Βασίλειος, δέν τολμοῦν οὔτε νά ἀντικρύσουν οἱ ἅγιοι Ἄγγελοι καί οἱ Ἀρχάγελλοι στό ἱερό θυσιαστήριο; Ὁ φωνασκῶν λειτουργός δέν ἐξομοιώνεται μέ τούς ἱερεῖς τῆς αἰσχύνης πού φώναζαν "Ἐπάκουσον ἡμῶν Βάαλ, ἐπάκουσον ἡμῶν" καί φυσικά κανείς δέν τούς ἄκουγε; Ποιά ἦταν ἡ λειτουργική ἐπιτυχία τους; Κανένα σημάδι ἀναγνώρισης της ἐκκωφαντικῆς ἀναφορᾶς τους δέν ὑπῆρξε ἀπό τό Θεό, ἀλλά καί τραγικό ἦταν τό τέλος τους. Ἡ σεμνή καί ἐκ βαθέων ἀναφορά τοῦ προφήτη Ἠλία ἄμεσα ἀκούστηκε ἀπό τόν ἀληθινό Θεό ἐπαληθεύοντας τήν ἐν πνεύματι καί ἀληθεία λατρεία.
Οἱ ὡς ἄνω ἀναφερθέντες μεγάλοι Πατέρες καί Λειτουργοί Χρυσόστομος, Βασίλειος, Διονύσιος Ἀρεοπαγίτης, παπα Νικόλας Πλανᾶς, π. Ἰάκωβος Τσαλίκης καί ὅλοι οἱ παλαιοί παπάδες καί Ἐπίσκοποι, γραμματισμένοι καί μή θεωροῦσαν ὡς αὐτονόητη λειτουργική συμπεριφορά τή σεμνή καί μυστική ἀναφορά τῶν εὐχῶν τῆς θείας Λειτουργίας ὄχι ἀπό μιά παράξενη καί παράλογη καί ἀντιλαϊκή κληρικαλιστική νοοτροπία, ἀλλά ἀπό εὐνόητο ἄκρο σεβασμό πρός τόν Παντοδύναμο, Μεγαλοδύναμο, τοῦ Ὁποίου τήν ἄφατη Ὑπερβατική Μεγαλωσύνη ποτέ δέν ἐπεχείρησαν νά σχετικοποιήσουν ἤ νά σμικρύνουν.
Νηπτική ἐμπειρία Εὐχαριστίας
Τόσο τό παραπάνω ἀναφερθέν κείμενο ὅσο καί ἡ ταπεινή ἐμπειρία τῶν λειτουργῶν τοῦ Ὑψίστου διαχρονικά βλέπουν καί ἄλλη μία βιωματική παράμετρο στή μυστική ἀναφορά τῶν εὐχῶν τῆς θείας Λειτουργίας. Σέ ἕνα μεγάλο μέρος τῆς θείας Λατρείας, ἄκρως εὐαισθητοποιουμένης τῆς συνειδήσεως τῶν Λειτουργῶν, αἰσθάνονται τήν ἄβυσσο τῆς ἀναξιότητος πού τούς χωρίζει ἀπό τόν Ὕψιστο. Μυστικός ὀδυρμός, κρυφός θρῆνος καί κοπετός βασανίζει τό λειτουργό ἀπό τή συναίσθηση τῶν ἀτομικῶν του κριμάτων, ἀλλά καί τῶν πολλαπλῶν ποιμαντικῶν ὑποχρεώσεων, στίς ὁποῖες ὡς ἀδύνατος καί πεπερασμένος δέν μπορεῖ νά ἀνταποκριθεῖ. Στενάζει μυστικά καί μετανοεῖ γιά τά μεγάλα ἐλλείμματα καί τῆς προσωπικῆς του πνευματικῆς ζωῆς, γιά τήν ἀθεράπευτη ἀκόμα μέσα του ραθυμία, γιά τό χαμένο του χρόνο καί γιά τίς ἀδιακρισίες του. Στενάζει μυστικά καί μετανοεῖ γιά ὅλα ἐκεῖνα τά κενά καί τίς ἄπειρες ἐλλείψεις πού διαπιστώνει, καθώς τό ἄκτιστο Φῶς τοῦ Χριστοῦ τόν φωτίζει μέσα στή θεόπνευστη θεία Λατρεία, στό ἀχανές ποιμαντικό ἔργο γιά τή σωτηρία δηλαδή τῶν ἐν Χριστῷ ποιμαινομένων ἀδελφῶν.
Ἀποτέλεσμα τῆς μυστικότητας ἡ θεϊκή Φιλία
Ἀπό κάποια στιγμή καί μετά, ἄδηλα καί κρύφια, τοῦ Κυρίου συνεργοῦντος, συστέλλεται ἡ συναίσθηση τῆς ἀβυσσαλέας ἀναξιότητας καί ἕνα ἐν ταπεινώσει συναίσθημα φιλίας μέ τό Χριστό ἀναδύεται. Δῶρο τοῦ Χριστοῦ στό μετανοοῦντα λειτουργό γιά νά βεβαιωθεῖ ὅτι, ὄντως ἡ προσφερόμενη θεία Λειτουργία διά τῶν ἀναξίων χειρῶν του, γίνεται δεκτή ἀπό τό Χριστό καί προσφέρεται γιά τή σωτηρία ὅλων τῶν πιστῶν πρός τούς ὁποίους αἰσθάνεται ὑπόχρεως καί ὑπεύθυνος ὁ λειτουργός.
Στόν τόσο ὄμορφο ἁγιορείτικο λόγο περιγράφεται αὐτή ἡ τελική φιλική συγκατάβαση τοῦ Σωτήρα μας πρός τό Λειτουργό Του καί ἡ ἐπίσης φιλική ἀνταπόκριση τοῦ Λειτουργοῦ πρός τόν Κύριό του. Ὅλα ὅμως τά παραπάνω, ἐνῷ ἰσχύουν χαρισματικά, χάνονται ὡς ἐκλεκτά βιώματα μέ τίς δυνατές φωνές. Οἱ ὄντως φίλοι, οἱ πραγματικοί φίλοι μιλοῦν καί συνεννοοῦνται μυστικά, σιγανά, ἐμπιστευτικά μεταξύ τους καί ὄχι μέ φωνασκεῖες κοσμικές.
Θεόπνευστα κινούμενοι οἱ Ἅγιοι Πατέρες μας θέσπισαν καί τό μυστικό τρόπο ἐκφορᾶς τῶν "μυστικῶν" εὐχῶν καί τό μελωδικό τῶν ὑπολοίπων. Οἱ μυστικές εὐχές ἐκφράζουν τό ὑπερβατικό, τό ἀόρατο, τό ἀθέατο, τό οὐράνιο μέρος τῆς θείας Εὐχαριστίας, ἐνῷ τά ἐκφώνως ψαλλόμενα ἀπό τόν Ἱερέα καί ἀπό τούς Ἱεροψάλτες δηλώνουν τό παροντικό, τό γήινο, τό ἱστορικό, τό ἀνθρώπινο μέρος τῆς θείας Λειτουργίας πού ἀντιστοιχεῖ στήν ἀνθρώπινη φύση τοῦ Χριστοῦ, ἐνῷ ἡ μυστική ἀναφορά τῶν εὐχῶν ἀντιστοιχεῖ στή θεία φύση τοῦ Κυρίου. Οὔτε τό ἕνα τό μυστικό στοιχεῖο πρέπει νά ὑποβαθμισθεῖ καί νά ἐκλείψει οὔτε καί τό ὁρατό, ἔκφωνο καί ἱεροψαλτικό, γιατί εἴτε τό ἕνα εἴτε τό ἄλλο ἐκλείψει, θά χαθεῖ ἀπό τήν καρδιά τῆς Ὀρθοδόξου πίστεώς μας τό Χριστολογικό δόγμα καί τό Χριστολογικό βίωμα μέ ἀσύλληπτες συνέπειες σωτηρίας.
Ἄν ἐπιμείνουν οἱ κληρικοί νά φωνάζουν τίς μυστικές εὐχές, τότε οἱ πιστοί μας θά χάσουν τίς βαθύτερες ἐμπειρίες τῆς καρδιᾶς, τήν ἀναγνώριση τῆς ἄκρας πτωχείας μας ἐνώπιον τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τή μετάνοια, τήν ταπείνωση, τή καθαρά προσευχή, τή δύναμη νέων ἀποφάσεων, τήν ἀληθινή φιλαδελφία, τή φιλοθεΐα καί πολλές ἄλλες κατά ἄνθρωπο ποιότητες ἐν Χριστῷ πνευματικῆς ζωῆς πού μαθαίνονται ἐν τῷ μυστικῷ ταμείῳ τῶν καρδιῶν, ὅπως προτείνει ὁ ἴδιος ὁ Κύριος "εἴσελθε εἰς τό ταμεῖον σου" καί ὄχι ἔξελθε παρατηρῶν τούς φωνασκοῦντας. Ἐξ ἄλλου πῶς εἶναι δυνατό γιά παράδειγμα τό ἕνα αὐτί τοῦ πιστοῦ νά ἀκούει τό Χερουβικό Ὕμνο καί τό ἄλλο νά παρακολουθεῖ ταυτόχρονα τήν ἀντίστοιχη μυστική εὐχή; Δέ διχάζεται, δέ διασπᾶται ἡ προσευχή τοῦ πιστοῦ;
Ἡ φωναχτή καί ὄχι μυστική ἀναφορά τῶν μυστικῶν εὐχῶν κατεβάζει τή θεία Λειτουργία στό ἐπίπεδο τοῦ κτιστοῦ μόνο, τοῦ κοινωνικοῦ μόνο καί τοῦ ἐνδοκοσμικοῦ. Ἡ θεία Λειτουργία μεταβάλλεται σ' ἕνα σόου σωματειακοῦ εἴδους πού ἐγείρει αἰσθητικές, κοινωνικές, καί ἄλλες κοσμικές ἀξιώσεις.
Ἔστω καί ἄν οἱ μυστικές εὐχές λέγονται φωναχτά μέν, ἀλλά μέ κάποια εὐλάβεια, ἐπειδή κατ' οὐσίαν χάνεται τό κατανυκτικό στοιχεῖο τῆς θείας Λειτουργίας, εὔκολα ἐμφιλοχωρεῖ ἡ κενοδοξία, ἡ ὑποκρισία καί ἕνας θρησκευτικός ὁλοκληρωτισμός. Ἀφαιρεῖται ἀπό τόν πιστό ἡ δυνατότητα μιᾶς πιό προσωπικῆς, ἐλεύθερης, μυστικῆς ἐπικοινωνίας μέ τό Χριστό καί πειθαναγκάζεται νά ἐνταχθεῖ στήν ἐνδοκοσμική, ὁμαδοποιούμενη λειτουργική κοινότητα.
Μυστικές λειτουργίες καί μέσα στό σῶμα μας καί στήν ψυχή μας.
Ὁλόκληρος ὁ σωματικός ὀργανισμός μας ἐκτός ἀπό τίς ἐξωτερικές φανερές λειτουργίες του, ἔχει πολλές ἐσωτερικές, πού ἴσως εἶναι καί οἱ περισσότερες. Τό θαῦμα τῆς ζωῆς μας συντελεῖται μέσα στό χρόνο τῆς ζωῆς μας χωρίς νά συνειδητοποιοῦμε ἀνά πᾶσα στιγμή πόσες πολλές λειτουργίες πραγματοποιοῦνται ἀδιάκοπα, ἀθέατα, ἀσίγαστα καί μυστικά μέσα στό σῶμα μας: Ἀναπνευστική λειτουργία, κυκλοφορία αἵματος, πέψη, ἀφομοίωση καί πολλές ἄλλες.
Ἐπίσης πόσες ἄλλες μυστικές κρυφές λειτουργίες συντελοῦνται μέσα στήν ψυχή μας. Πόσες σκέψεις μας παραμένουν μυστικές κάθε μέρα! Πόσα συναισθήματα μᾶς συνεπαίρνουν χωρίς νά γίνονται ἀντιληπτά οὔτε ἀπό τούς στενούς συντρόφους μας! Πόσες φαντασίες, πόσα σενάρια ἀκατάπαυστα μποροῦν νά σχηματίζονται μέσα μας - καλά ἤ κακά, εὐχάριστα ἤ δυσάρεστα, πραγματοποιήσιμα ἤ μή - καί ὅμως κανείς ἄλλος δέν τά ἀντιλαμβάνεται παρά μόνο ὁ ἑαυτός μας! Πόσα καί πόσα ἄλλα πράγματα κάνουμε μόνοι μας καθημερινά κρυφά - ἄλλα καλά καί ἄλλα ἄσχημα ἁμαρτωλά - γιατί ἔτσι βολεύει, ἔτσι ἀναπαύει ὁλόκληρο τόν ἄνθρωπο;
Γιατί νά μή κατανοοῦμε ὅτι ἡ θεία Λειτουργία εἶναι τό Μυστικό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ μέ ὁρατές ἀπαραίτητα λετουργικές ἐκδηλώσεις, ἀλλά καί μέ μυστικό βάθος πολλῶν μυστικῶν λειτουργιῶν ἀντιστοίχων τοῦ σώματός μας καί τῆς ψυχῆς μας.
Ἔχει γίνει τόση κοσμική πλύση μέσα μας καί πάνω μας, ὥστε νά μήν ἀντιλαμβανόμαστε τίς ἀσύλληπτες μυστικές ρίζες ἤ τίς ἀσύλληπτες μυστικές λειτουργικές προεκτάσεις στή βασιλεία τῶν Οὐρανῶν πού ἔχει ἡ θεία Λειτουργία μας;
Σύγχρονη μαθησιακή μέθοδος
Ἄς σημειώσουμε καί ἀπό τήν Ἐπιστήμη τῆς Παιδαγωγικῆς ὅτι πρίν ἀπό δύο γενιές ἐπέμεναν οἱ δάσκαλοι στά Δημοτικά Σχολεῖα νά φωνάζουν ὅλοι οἱ μαθητές μαζί κάποιες χαρακτηριστικές φράσεις - κλειδιά, γιά νά τίς μαθαίνουν καί γιά νά τίς θυμοῦνται ἀπό τό δυνατό ἦχο ὅλων μαζί καί τήν ἐπανάληψη.
Ὅμως σήμερα δέν ἐφαρμόζεται πιά αὐτή ἡ μαθησιακή μέθοδος, γιατί κάθε παιδί θεωρεῖται μιά ἀναπτυσσόμενη ἐλεύθερη προσωπικότητα πού δέν μπορεῖ νά ἐγκλωβισθεῖ μέσα σέ μιά ὁλοκληρωτική μαθησιακή διαδικασία.
Σήμερα ἀφήνεται κάθε παιδί νά αὐτενεργήσει προσωπικά καί ἐλεύθερα. Ὁ διακριτικός καλός παιδαγωγός προσπαθεῖ ἁπλᾶ νά ἀφυπνίσει τήν προσοχή του, τή φαντασία του καί τή νοητική του ἱκανότητα γιά νά προσλάβει καί νά ἀφομοιώσει τό "μαθησιακό ἀγαθό", γιά νά μιλήσουμε μέ τήν πιό σύγχρονη ὁρολογία τῆς παιδαγωγικῆς.
Αὐτήν ἀκριβῶς τήν ἐσωτερική, μυστική, πνευματική ἱκανότητα, ἀπό πολύ παλιά εἶχε διαπιστώσει ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας, ὅτι ὑπάρχει μέσα στόν ἄνθρωπο κάθε ἡλικίας ἀπό τά νήπια μέχρι καί τούς ὑπερήλικες. Γιαυτό καί ἐκτός τῶν ἄλλων μαθησιακῶν παιδαγωγικῶν μεθόδων της μέσα στήν ἀριστουργηματική θεία Λατρεία μας προσπαθοῦσε καί προσπαθεῖ νά τρανώσει τίς μυστικές ψυχικές λειτουργίες τῶν πιστῶν της πού παρακολουθοῦν καί προσεύχονται κατά τίς διάφορες Ἱερές Ἀκολουθίες καί κατά τή θεία Λειτουργία, πού ἀποτελεῖ τήν ὑψηλότερη κορυφή ὅλων τῶν λειτουργικῶν ἀθλημάτων καί ἀγωνισμάτων.
Ἔτσι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας δέ μετατρέπεται σέ ἕνα παλαιοῦ καί ἀπηρχαιωμένου - ἀναχρονιστικοῦ τύπου σχολεῖο, ἀλλά σέ ἕνα σοβαρό ἐκπαιδευτήριο, μέ τά πιό δοκιμασμένα καί αὐθεντικά προγράμματα σπουδῆς καί μαθήσεως τῶν ἀνωτέρων σπουδῶν πού εἶναι ἡ λειτουργική Ὀρθόδοξη μοναδική Παιδεία.
Διακόνημα τοῦ Ἀναγνώστου
Γιαυτό καί θεσμοθέτησε θεόπνευστα, ἀλλά καί μέ μακρά ἀνθρώπινη παιδαγωγική ἐμπειρία, τό διακόνημα τοῦ Ἀναγνώστη. Ἕνας, ὁ ἀναγνώστης, διαβάζει χῦμα, δηλαδή καθαρά, ἀλλά χωρίς ἀπαγγελία, καί τό πλήρωμα τῶν πιστῶν νοερά παρακολουθοῦν καί συμμετέχουν. Ὁ ἕνας, ἑνοποιητικά, ὡς ἑνοποιητικός φορέας τοῦ ἑνιαίου Σώματος τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Ἐκκλησίας, ἀναγινώσκει καί οἱ πολλοί ὡς μιά καρδιά, μιά ἐν Χριστῷ ἀδελφότητα ἀκροῶνται, διεγείρουν κατά τό δυνατόν ὅλες τίς πνευματικές τους ἐσωτερικές ψυχοδυναμικές λειτουργίες, προκειμένου νά ἀφομοιώσουν ἀφοῦ προσλάβουν τό λειτουργικό " μαθησιακό ἀγαθό".
Πιστεύω - Πάτερ ἡμῶν, Μαζοποίηση τῶν πιστῶν
Μάλιστα, ἐπειδή ὁ ρόλος τοῦ Ἀναγνώστου εἶναι πάρα πολύ σημαντικός στή λειτουργική παιδαγωγία, γιαυτό καί τό "Σύμβολο τῆς Πίστεως" καί τό "Πάτερ ἡμῶν", σάν θεμελιακά λειτουργικά ἀναγνώσματα, λίγο πρό καί λίγο μετά τόν καθαγιασμό τῶν Τιμίων Δώρων τῆς θείας Λειτουργίας, ἀναγινώσκονται ἀπό τόν ἡγούμενο ἤ τήν ἡγουμένη στά Μοναστήρια καί τόν ἐντεταλμένο ἱκανό ἀναγνώστη στίς κοσμικές ἐνορίες ἤ ἀπό κάποιο πολύ σημαῖνον πρόσωπο πχ. τόν Πρόεδρο τῆς Δημοκρατίας.
Γι' αὐτό τό πλήρωμα τῶν πιστῶν φαίνεται νά διστάζει, νά ντρέπεται, νά φοβᾶται καί νά παρακάμπτει συνήθως τήν ἀρχιδιακονική, μή θεσμοθετημένη Ἐκκλησιαστικά προτροπή νά ἀπαγγείλουν "ὅλοι μαζί" τό "Πιστεύω"καί τό "Πάτερ ἡμῶν". Παρατηρεῖται στούς πιστούς μας μιά ἀπροθυμία σ' αὐτόν τόν τρόπο μαζικῆς ἀπαγγελίας, γιατί αὐτός ὁ τρόπος εἶναι ἀσύμφωνος μέ τήν ψυχολογία τοῦ Ὀρθοδόξου πιστοῦ καί τῆς Ἁγίας, μυστικῆς πνευματικότητας μέ τήν ὁποία ἔχει ὁ Ὀρθόδοξος διαποτισθεῖ μέ τό Ὀρθόδοξο Βάπτισμα, τό Χρῖσμα, τή μυστική Ἱερά πρόσωπο πρός πρόσωπο Ἐξομολόγηση καί τή θεία Εὐχαριστία, πού ἀποτελεῖ καί τό πιό ἁγιοπνευματικό θεανθρώπινο Μυστήριο, πού προσεγγίζεται καί μέ τίς ἀνθρώπινες ψυχικές ἱκανότητες ἀλλά καί μέ ἕνα ἰδιαίτερο μυστικό, ἐσωτερικό νηπτικό τρόπο.
Πάντως ὑπάρχουν καί οἱ φαιδρές περιπτώσεις τῶν ἀφελῶν ἀνθρώπων, ὑπερηλίκων κυρίως, πού θεωροῦν ἀνταγωνιστική τήν ὥρα τῆς μαζικῆς ἀπαγγελίας τοῦ "Πιστεύω" καί τοῦ "Πάτερ ἡμῶν" καί προσπαθοῦν νά διακριθοῦν, ὡς μή ὤφειλε, ἤ μᾶλλον νά προκριθοῦν στήν ἐπιτηδευμένη ἀπαγγελία μετατρέποντας τήν ἐν Πνεύματι καί Ἀληθείᾳ θεία Λατρεία σέ οὑμανιστικό ἐνδοκοσμικό κατόρθωμα, πού θά ἅρμοζε σέ ἠθοποιούς μέσα στό θέατρο. Παραθέτουμε στό τέλος τῆς εἰσηγήσεώς μας ἕνα ὑπέροχο σχετικό κείμενο τοῦ Συμεών Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης πού μιλάει γιά τή δύναμη τοῦ ἐνδιάθετου, τοῦ μυστικοῦ λόγου, πού ἀποτελεῖ καί τό θεμέλιο ὅλου τοῦ προφορικοῦ λόγου. Ἔχουμε τό δικαίωμα, ἐμεῖς οἱ Λειτουργοί νά γκρεμίζουμε αὐτό τό θεμέλιο τοῦ ἐνδιάθετου - μυστικοῦ Λειτουργικοῦ λόγου πάνω στό ὁποῖο στηρίζεται καί ὁ προφορικός ἐμμελής λόγος καί ὅλη ἡ λοιπή ἔλλογη ἐν Χριστῷ πνευματική προκοπή μας;
Ὅσοι ἔχουν παρακολουθήσει ἀπό τήν τηλεόραση παπικές ἤ προτεσταντικές Λειτουργίες ἤ ἔχουν "διά ζώσης" βρεθεῖ σέ ταξίδια τους στό ἐξωτερικό σέ τέτοιους Δυτικούς ναούς, ἔτι περισσότερο διστάζουν νά συμψελλίσουν, ὅπως καί οἱ ἑτερόδοξοι "ὅλοι μαζί" μαζικά τό "Πιστεύω" καί τό "Πάτερ ἡμῶν" μέ τό φόβο μήν ἐξομοιωθοῦμε μέ τούς Δυτικούς.
Καί φυσικά αὐτός ὁ φόβος δέν εἶναι τῶν "γραφικῶν" ἤ τῶν "φανατικῶν" ἀφοῦ τό χριστεπώνυμο πλήρωμα συνειδητοποιεῖ ὅλο καί περισσότερο, ὅτι τά "ἀνοίγματα" τῶν ταγῶν μας πρός τούς ἑτεροδόξους δέν ἔχουν ἱεραποστολικό χαρακτήρα, ἀλλά ἰσότιμη ἀνταλλαγή πραγμάτων "πίστεως" γιά τήν τελική ἐπίτευξη τῆς ὀνομαζόμενης ἑνώσεως καί τῆς ὅσο τό δυνατό ταχύτερης κατασκευῆς τῆς ὑπό τόν Πάπα Πανθρηκείας.
Οἱ Δυτικοί στεροῦνται τοῦ μυστικοῦ ἁγιοπνευματικοῦ λειτουργικοῦ πλούτου καί γι' αὐτό ἔχουν ἐφεύρει "λειτουργικά τρίκ καί λειτουργικά τεχνάσματα" γιά νά σπάζουν τή "λειτουργική οὑμανιστική μονοτονία" μέ τή μαζική λειτουργική ἀπαγγελία, μέ τήν παρεμβολή τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ ὀργάνου, μέ τή γενίκευση τῶν ἑδράνων, μέ τά ἀτομικά λειτουργικά βιβλιαράκια, μέ τίς πολυφωνικές χορῳδίες, πού δέν ἑνώνουν, ἀλλά διασποῦν ἀκόμη καί τούς ἴδιους πού βρίσκονται μέσα στόν οἰκεῖο τους "λειτουργικό" χῶρο.
Ἡ ἐκκοσμίκευση ἕρπει ὕπουλα μέσα στόν ἱερό χῶρο τῆς Ἐκκλησίας μέ διάφορα προσωπεῖα. Βασικότερη προσπάθειά της εἶναι νά εὐτελίσει τά μέγιστα καί νά μεγιστοποιήσει τά ἐλάχιστα, ἔτσι ὥστε νά εἶναι πανεύκολη ἡ ἐξομοίωσή της μέ τούς ἑτεροδόξους αἱρετικούς καί μέ τίς ἄλλες θρησκεῖες πρός πραγματοποίηση τοῦ ὁράματος τῶν νεοεποχιτῶν πού εἶναι ἡ δημιουργία τῆς Πανθρησκείας.
Ἀρχικά πλήττεται ἤ σκόπιμα ἤ ἀσυνείδητα τό θεοδομημένο οἰκοδόμημα τῆς θείας Λατρείας μας: Ἡ γλῶσσα της, ἡ μουσική της, τά Παλαιοδιαθηκικά ἀναγνώσματά της, τό Τυπικό της, τά Σύμβολά της, ἡ δομή της, ἡ ἀρχιτεκτονική τοῦ ἱεροῦ Ναοῦ.
Στή συνέχεια πλήττονται εἰδικότερα οἱ θεσμοί οἱ ὁποῖοι εἶναι ἀχώριστα συνημμένοι μέ τή θεία Λατρεία μας· ράσα, περιβολή τῶν Λειτουργῶν, ἀπόψεις καί ποιμαντική συμπεριφορά τους. Ὑπερτονίζεται μέ κοσμικό τρόπο ἡ ἄποψη νά ἔχει ὁπωσδήποτε λόγο ἡ Ἐκκλησία γιά ὅλα τά θέματα τοῦ κόσμου τούτου, νά ἔχει ἀπαντήσεις σ' ὅλα τά ἐρωτήματα καί ἀναγνώριση "ὑποχρεωτική " ἀπό τούς κοσμικούς ἄρχοντες, ἀλλά καί ἀπ' ὅλους τούς κοσμικούς.
Ὴ βαθύτερη αἰτία γιά "Λειτουργική Ἀνανέωση"
Εἶναι παρατηρημένο ὅτι, ὅταν ἡ θεία Χάρη ἐπισκεφθεῖ τόν ἄνθρωπο, γίνεται ὅλως ἔνθους. Ἐνθουσιάζεται μέ κάθε τι πού βλέπει, πού ἀκούει, πού παρατηρεῖ μέσα στό θεανθρώπινο χῶρο τῆς θείας Λατρείας μας. Ὁ ἱερός ἐνθουσιασμός τοῦ ἀνοίγει ὅλα τά μυστικά παράθυρα καί τίς μυστικές θύρες γιά νά ἐννοεῖ καί τά μή ὁρατά καί μή ἀκουόμενα.
Ὁ φιλανθρωπότατος Κύριός μας περιστέλλει σταδιακά τή θεία Χάρη Του ἀπό τόν πληγέντα ἄνθρωπο, γιά νά ἀγωνισθεῖ ἐπίμονα καί ἔμπονα καί μόνος του καί νά φθάσει "εἰς ἄνδρα τέλειον, εἰς μέτρον ἡλικίας τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ" ὅπως λέγει ὁ θεῖος Παῦλος. Ἔτσι ταυτόχρονα περιστέλλεται καί ὁ πάντοτε ὕπουλα παραμονεύων κίνδυνος τῆς ὑψηλοφροσύνης. Παθαίνει καί μαθαίνει ὁ πιστός τά πάντα - ὅσα πρέπει νά μάθει ἀπό τήν Ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ μας - καί μέ τόν ἐνθουσιασμό καί μέ τή (φαινομενική) στέρηση τῆς θείας Χάριτος καί μέ διάφορες ἄλλες παιδαγωγικές πού ἐφαρμόζει ὁ Κύριος σέ μᾶς, τά παιδιά Του.
Μέσα στή σκληρή περίοδο τῆς στέρησης, ὑπάρχουν καί κάποιοι κληρικοί καί κάποιοι θεολόγοι καί κάποιοι πιστοί πού δέ δέχονται τήν Παιδεία τοῦ Κυρίου κατά τό "παιδεύει Κύριος ἐπί τό συμφέρον πρός τό μεταλαβεῖν τῆς ἁγιότητος Αὐτοῦ" ἀλλά ἀντιδροῦν μέ διαφόρους τρόπους ἐγωιστικούς. Ἀρχίζουν νά πιστεύουν στίς κοσμικές βέβηλες φωνές ἐκείνων πού θεωροῦν νεκρό τό Τυπικό τῆς Ἐκκλησίας μας, νεκρή τή Λειτουργική μας Παράδοση καί πασχίζουν κοσμικά καί τεχνητά νά ἀποδομήσουν τό δοκιμασμένο ὑπαρκτό λειτουργικό σύστημα καί νά ἀναδομήσουν νέο, σύγχρονο, ζωντανό, προσαρμοζόμενο στίς σύγχρονες ἀνάγκες κατ' ἐκείνους .
Αὐτό τό ὡς ἄνω σύνδρομο εἶναι γνωστό στούς περισσότερους ὥριμους πνευματικούς πατέρες καί στούς ἁπλοῦς πιστούς, τό ὁποῖο καί ἐν ἄκρᾳ ταπεινώσει καταθέτουν ὡς ἀδυναμία τους ἐνώπιον τοῦ ἰατροῦ τῶν ψυχῶν καί τῶν σωμάτων Χριστοῦ μέ ἀγαθό τέλος τήν καθ' ὁλοκληρία ἴασή τους.
Ἐπίλογος Φώτη Κόντογλου
Δέν ἐπιθυμῶ νά σᾶς κατακλύσω ἄλλο μέ τή δική μου πνευματική φτώχια...
Ἀς κλείσουμε τήν εἰσήγησή μας ἀκούγοντας τό ζωντανό Ὀρθόδοξο μέλος τῆς Ἁγιωτάτης Ἐκκλησίας μας, τό δόκιμο Ἁγιογράφο της, τό δυνατό Λογοτέχνη, τό σθεναρό ὁμολογητή της τό μεγάλο Φώτη Κόντογλου.
Ἐκεῖνοι πού θέλουν νά χειραφετηθοῦν ἀπό τήν Παράδοση γιά νά φέρουν τήν Ἐκκλησία πιό σιμά στόν κόσμο, αὐτοί εἶναι ἀκριβῶς, πού οὐσιαστικά τήν ἀπομακρύνουν. Ἡ Παράδοσις μᾶς φανερώνει πῶς ὁ κόσμος μπορεῖ νά σφραγισθῆ ἀπό τό Πνεῦμα. Ἡ Ἀντιπαράδοσις μᾶς δείχνει πῶς τό Πνεῦμα μπορεῖ νά σκεπασθῆ ἀπό τόν κόσμο.
Ὅταν, λοιπόν, θεωροῦν τήν Παράδοσι σάν ζάρωμα θρησκευτικό, σάν ὁλόπλευρα ἀπόκοσμη, δέν κάνουν τίποτε ἄλλο παρά νά ἀποδεικνύουν ὅτι τήν ἀγνοοῦν καί τήν παρεξηγοῦν, ὅτι δέν τήν ὑποπτεύονται κἄν τί ἀκριβῶς εἶναι. Γιατί αὐτή εἶναι πού παρουσιάζει σέ ὅλες τίς πτυχές της τήν ὀρθή καί μόνη εὐαγγελικά γνήσια ἐπαφή μέ τόν κόσμο, ἐπαφή πού - γιά νά περιορισθοῦμε μονάχα σέ μιά πλευρά- μπορεῖ κανείς νά τή θαυμάση π.χ. στή λατρεία. Ἡ ὀρθόδοξη λατρεία τί ἄλλο φανερώνει σέ κάθε λεπτομέρεια τοῦ μυστικοῦ καί λαμπρότατα ἐκπεφρασμένου περιεχομένου της παρά τό ἁγιαστικό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας ὄχι μόνο στίς ψυχές, ἀλλά καί στά σώματα τῶν μελῶν της, ὄχι μόνο στόν καθαρά πνευματικό ἐσωτερικό χῶρο, ἀλλά καί ἐπάνω σ' ὅλη τή κτίσι;
Πῶς γίνεται ἡ ἀνατολική ὀρθόδοξη λατρεία; Μέ στεναγμούς ἀλαλήτους μόνο; Ὄχι, ἀλλά καί μές ἀπό τίς σωματικές αἰσθήσεις καί μές ἀπό τόν φυσικό πλοῦτο τῆς δημιουργίας. Κι ὅμως ἐνῶ εἶναι τόσο ὑλικά ἐκδηλωμένη, μένει ἡ πνευματικώτερη λατρεία, ἡ ἐσωτερικότερη, ἡ πιό ἀπόκοσμη, ἡ πιό μεγαλειώδης καί καθαρή πραγματοποίησις τῶν λόγων τοῦ Χριστοῦ πρός τή Σαμαρείτιδα, ἡ ἀκριβῶς ἐν πνεύματι καί ἀληθείᾳ προσκύνησις τοῦ Θεοῦ.
Οἱ ἀρνηταί τῆς Παραδόσεως, σήμερα, ἐκεῖνοι πού κατορθώνουν νά μή συγκινοῦνται ἀπ' αὐτή, νά μή τή σέβονται, νά μή τήν καταλαβαίνουν πόσο πλατιά καί πραγματιστική εἶναι , πόσο ἐλεύθερη καί θεία, δέν ἔχουν οὔτε πίστι οὔτε βάθος σκέψεως οὔτε δύναμι ψυχῆς. Θέλουν νά βάλουν χέρι πάνω στήν Κιβωτό αὐτή, ἀλλά δέν τολμοῦν νά τό πράξουν, δέν ἔχουν τό σθένος. Εἶναι Δαθάν καί Ἀβειρών ἀπό πρίν νεκροί. Μαραμένα φθινοπωρινά φύλλα, πελιδνές ψυχές πού τήν ἐλαφρότητά τους τή θαρροῦν πνευματικό ὕψος, πού τά τρικλίσματά τους τά παίρνουν ὡς φιλελευθερισμό καί εὐρύτητα.
Οἱ περισσότεροι χριστιανοί τσαλαβουτοῦν στά ρηχά τῆς Ἁγιότητος καί τῆς Ἁμαρτίας. Δέν εἶναι οὔτε ἥρωες τῆς πίστεως, οὔτε ἥρωες ἀντίχριστοι. Οἱ Ἄρειοι καί οἱ Χρυσόστομοι σπανίζουν. Ἀλλά τό Μέτριο παρασύρεται εὔκολα ἀπό τό ποταπό. Ἡ ὑποθερμία λίγων, μπορεῖ νά κάνη κακό στούς πολλούς πού ἔχουν κάποα πίστι, κάποια εὐσέβεια. Καί τότε, ἡ φοβερή ἀδράνεια τῆς μάζας, θά ὑπακούση στόν νόμο της. Ὁ μεγάλος ἀριθμός θά κινηθῆ ἀσταμάτητα πρός τήν ἀπώλεια.
Γι' αὐτό εἶναι ἀνάγκη νά βυθοσκοπηθῆ ἡ Παράδοσις, νά βγοῦν ἀπό τά κοιτάσματά της οἱ ἀθάνατοι θησαυροί πού θά μᾶς κάνουν νά καταλάβουμε τί μεγάλη χάρις τοῦ Θεοῦ εἶναι πού γεννηθήκαμε ὀρθόδοξοι Ἕλληνες.
KEIMENA
Περί τῆς μυστικῆς ἐκφορᾶς τῶν εὐχῶν
Ὁ καθαρός καί ἅγιος ἱερεύς ... ὅταν ἐμβαίνει εἰς τό Ἅγιον Θυσιαστήριον... νά τελέση τήν Θείαν Λειτουργίαν, τότε τόν περικυκλώνουν ἀοράτως οἱ ἀσώματοι καί θεῖοι Ἄγγελοι, πλῆθος πολύ, οἱ ὁποῖοι τόν ὑπηρετοῦν εἰς ὅλην τήν Λειτουργίαν μέ ἄκραν εὐλάβειαν... Διότι οἱ Ἄγγελοι εἰς τήν Λειτουργίαν ἐπέχουν τόπον διακόνων, οἱ ὁποῖοι διάκονοι διακονοῦν μέν καί ὑπηρετοῦν τόν ἱερέα εἰς τήν θείαν Λειτουργίαν ὅμως αὐτοί καθ' ἑαυτούς καί μόνοι τους δέν ἡμποροῦν νά ἐκτελέσουν τήν θείαν Λειτουργίαν χωρίς τοῦ ἱερέως. Καθόσον ὁ ἱερεύς εἰς τήν θείαν Λειτουργίαν εἰκονίζει τόν Χριστόν, οἱ δέ διάκονοι τούς Ἀγγέλους...
Δόξα τοῦ ἐπιγείου βασιλέως εἶναι οἱ στρατηγοί του καί οἱ στρατιῶται του. Δόξα τοῦ Χριστοῦ, τοῦ Βασιλέως τῶν βασιλευόντων καί Κυρίου τῶν κυριευόντων εἶναι ἡ Ἱερωσύνη καί οἱ Ἄγγελοί Του... Καί καθώς ὁ ἐπίγειος βασιλεύς, ὅταν δώσει ἐξουσίαν καί κάποιο βασιλικόν ἀξίωμα εἴς τινα ἄνθρωπον, ὅλοι, οἱ ὑπήκοοί του τιμοῦν ἐκεῖνον τόν ἄνθρωπον ὅπως τιμοῦν τόν ἴδιο τόν βασιλέα, τοιουτοτρόπως καί ὁ οὐράνιος Βασιλεύς, ἀφοῦ ἐσφράγισε τήν ἱερωσύνην μέ τήν ἰδικήν του δόξαν, ἐτιμήθη καί ἐδοξάσθη ἡ ἱερωσύνη ὑπεράνω πάσης ἀγγελικῆς δόξης καί ὑπέρ πᾶσαν ἀγγελικήν τιμήν ὁ ἱερεύς. Καί τιμᾶται ἀπό τήν Ἐκκλησίαν και τούς ἀγαθούς καί εὐλαβεῖς χριστιανούς ὅπως τιμᾶται ὁ ἴδιος ὁ Χριστός. Αὐτό δέ εἶναι ἐκεῖνο τό ὁποῖον ὁ προφητάναξ Δαβίδ λέγει: "Ἐμοί δέ λίαν ἐτιμήθησαν οἱ φίλοι σου ὁ Θεός, λίαν ἐκραταιώθησαν οἱ ἀρχαί αὐτῶν"...
Καί καθώς ἕνας ἀξιωματικός, ἄνθρωπος τοῦ ἐπιγείου βασιλέως, ὅταν εἰσέρχεται εἰς τά βασιλικά ἀνάκτορα, εἰσέρχεται μέ θάρρος καί πλησιάζοντας εἰς τόν βασιλέα τόν προσκυνεῖ μέ χαράν καί τόν ἀσπάζεται χαίρων τῷ πνεύματι καί εὐφραινόμενος καί ἔπειτα καθήμενος πλησίον του συνομιλεῖ με αὐτόν τόν φίλον του καί βασιλέα στόμα μέ στόμα, αὐτί μέ αὐτί, ὄμμα μέ ὄμμα, ἀγάπη μέ ἀγάπην, πνοή μέ πνοήν, ὡσάν νά συνομιλοῦν δύο γνήσιοι και πολυαγαπημένοι ἀδελφοί κατά σάρκα ὁ ἕνας με τόν ἄλλον... Βλέποντας δέ οἱ ὑπηρέται καί οἱ στρατιῶται τοῦ βασιλέως τόν βασιλέα των νά δείχνη τοιαύτην ἀγάπην εἰς τόν φίλον του τόν στρατηγόν... τόν ὑπακούουν καί αὐτοί καί τόν τιμοῦν καί τόν εὐλαβοῦνται.
Διά τοῦτο εὐλαβοῦνται οἱ θεῖοι Ἄγγελοι τόν ἱερέα καί τόν τιμοῦν λίαν ὡς φίλον Χριστοῦ ἡγαπημένον. Διότι ὁ ἱερεύς συντυχαίνει θαρρετά μέ τόν ἁπάντων βασιλέα Ἰησοῦν Χριστόν, εἰς τόν Ὁποῖον αὐτοί οἱ Ἄγγελοι δέν ἀποτολμοῦν νά θεωροῦν, καθόσον εὐλαβοῦνται τό μεγαλεῖον τῆς δόξης Αὐτοῦ μή δυνάμενοι νά ἐνατενίζουν εἰς τήν ἄφραστον καί θείαν ἔλλαμψιν τοῦ προσώπου αὐτοῦ.
Ὅμως ὁ ἄξιος ἱερεύς συντυχαίνει μέ αὐτόν τόν Χριστόν στόμα μέ στόμα, ὡσάν νά συτυχαίνη ἕνας ἄδολος καί πολλά ἡγαπημένος φίλος μέ κανένα του φίλον. Καί καθώς ὅταν ἔχη θάρρος καί ἄκραν φιλίαν μέ κάποιον μέγα ἄνθρωπον πηγαίνει κοντά του καί τοῦ συντυχαίνει τόν λόγον μυστικά, τοιουτοτρόπως καί ὁ ἱερεύς, ἔχοντας θάρρος εἰς τόν Χριστόν διά τήν χάριν καί τήν ἀξίαν τῆς ἱερωσύνης, σιμώνει εἰς αὐτόν καί τοῦ συντυχαίνει ὅλα τά μυστικά μέ μυστικήν ὁμιλίαν, ἥγουν μέ πολλά προσεκτική, ἥσυχον καί μετρίαν τήν φωνήν. Διότι τοιουτοτρόπως λέγει ὁ ἱερεύς τάς εὐχάς, τό ὁποῖον φανερώνει δύο πράγματα. Ἕνα μέν τήν ἄκραν μεγαλειότητα ἐκείνου τοῦ προσώπου πρός τό ὁποῖον συντυχαίνει, ἄλλο δέ τήν καθαράν ἀγάπην καί τό πολύ θάρρος καί τήν παρρησίαν τήν ὁποίαν ἔχει πρός αὐτόν ὁ συντυχαίνων καί ὁ λαλῶν μετ' αὐτοῦ.
(Ἀνωνύμου τινός καί εὐλογημένου, Λόγοι δύο περί Ἱερωσύνης καί προσευχῆς, ἐκ χειρογράφου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Κωνσταμονίτου, Θεσσαλονίκη 1978)
Συμεών Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης
Περί ἐνδιαθέτου λόγου
Ὁ ἐνδιάθετος λόγος μᾶλλον ἐξαιρέτως λόγος ἐστίν, ὅς οἱονεί διά τοῦ γαργαρεῶνος καί τῆς γλώσσης καί τῶν χειλέων σαρκούμενος ἐν τῆ κινήσει τοῦ ἐκτός τε καί ἔνδον πνεύματος προφορικός γίνεται εἰκονίζων τήν σάρκωσιν καί διά σαρκός φανέρωσιν ἐν ἀνθρώποις τοῦ ζῶντος Λόγου τοῦ Θεοῦ. Πρώην μέν γάρ οὖτος ἀόρατος ὦν καί συνάναρχος τῷ Πατρί καί ἐν αὐτῷ μένων ἀεί, δι' οὗ καί πάντα, ὅτε ἠθέλησεν, ἐποίησεν, ὕστερον Πνεύματι Ἁγίῳ σαρκωθείς ἐκ Παρθένου, ἀληθῶς ἡμῖν πεφανέρωται. Καί ἐν τῷ Πατρί ὅλος ᾖν καί ἐν τῇ Μητρί μετά σαρκός ὅλος, καί ἐν τῷ οὐρανῷ ᾖν , καί τούς Ἀγγέλους ἐφώτιζε, καί ἐπί τῆς γῆς ὤφθη καί τοῖς ἀνθρώποις συνανεστράφη. Τοῦτο οὖν εἰκονίζει ἐν ἑαυτῶ καί ὁ ἄνθρωπος. Καί ἡ μέν ψυχή αὐτοῦ νοερῶς ἐν ἑαυτῇ τίκτει τόν ἑαυτῆς λόγον . Διό καί λογική καλεῖται. Καί χωρίς φθόγγου καί γλώττης νοεῖ τε ἐν ἑαυτῇ καί λέγει ἀΰλως, καθά καί οἱ Ἄγγελοι. Ἀσωμάτως γάρ ἀλλήλοις τήν θείαν γνῶσιν διαπορθμεύουσι. Καί ὁμιλοῦσιν ἀλλήλοις νοερῶς δίχα γλώττης καί σχήματι δέ καί νεύματι ἡ ψυχή τόν αὐτῆς ἀπαγγέλει λόγον. Γλώττῃ δέ καί γράμματι παχυνόμενον καί οἷον σαρκούμενον, τοῖς ἄλλοις ἅπασι φανεροῖ. Ὅς καί ἐν αὐτῇ πάλιν μένει καί οὐ διίσταται. Καί ὅλος ἐν πᾶσιν ἔστι τοῖς ἀκούσασι, καί ὅλος ἐστίν ἐν αὐτῇ. Μᾶλλον οὗν τοῦ προφορικοῦ ὁ ἐνδιάθετος λόγος, μάλιστα δέ ὁ αὐτός οὗτός ἐστιν, εἰ καί τοῖς ἔξω σοφοῖς ἄλλος μέν ὁ ἐνδιάθετος δοκεῖ, ὅν καί διάνοιαν λέγουσιν, ἄλλος δέ ὁ προφορικός. Τῇ ἀληθεία γάρ εἷς ἐστι. Καί οὖτος τόν μονογενῆ εἰκονίζει Λόγον. Καί ἐνδιάθετος μέν λόγος μένων ἐντός καί πολλοῖς μή νοούμενος. Παχυνόμενος δέ, καί ἤ τοῖς φθόγγοις ἤ τοῖς γράμμασι φανερούμενος ὁ προφορικός, εἰκονίζων τοῦ Λόγου τήν ἐνανθρώπισιν. Ὕστερον γάρ ὁ Θεός Λόγος σαρκωθείς πεφανέρωται.
( P.G. 155,848D-849B)
Μετάφραση
Ὁ ἐνδιάθετος λόγος μάλιστα ἐξαιρέτως εἶναι λόγος ὁ ὁποῖος διά τοῦ λάρυγγος καί τῆς γλώσσης καί τῶν χειλέων τρόπον τινά σωματούμενος μέ τήν κίνησιν τοῦ ἔξω καί ἔσω ἀτμοσφαιρικοῦ ἀέρος, προφορικός γίνεται καί εἰκονίζει τήν σάρκωσιν καί τήν φανέρωσιν διά σαρκός ἐν ἀνθρώποις τοῦ ζῶντος Λόγου τοῦ Θεοῦ. Πρότερον αὐτός ὁ Σωτήρ ἡμῶν ἀόρατος ὤν καί συνάναρχος μέ τόν Πατερα καί εἰς αὐτόν μένων πάντοτε, διά τοῦ ὁποίου καί ὅλα, ὅσα ἠθελησεν, ἐποίησεν, ὕστερον ὅμως διά Πνεύματος Ἁγίου σαρκωθείς ἐκ Παρθένου ἀληθῶς εἰς ἡμᾶς ἐφανερώθη καί ἦτο ὅλος μέ τόν Πατέρα καί ὅλος ὁμοίως καί εἰς τόν οὐρανόν καί τούς Ἀγγέλους ἐφώτιζε καί ἐφάνη καί ἦτο καί ἐπάνω εἰς τήν γῆν καί μέ τούς ἀνθρώπους συνανεστράφη.
Τοῦτο λοιπόν εἰκονίζει ἐν ἑαυτῷ καί ὁ ἄνθρωπος. Ἡ μέν ψυχή αὐτοῦ γεννᾷ νοερῶς εἰς ἑαυτήν τόν λόγον αὐτῆς, διά τοῦτο καί λογική λέγεται, καί χωρίς λαλιᾶς καί γλώσσης νοεῖ ἐν ἑαυτῇ καί λέγει ἀΰλως, καθώς καί οἱ Ἄγγελοι, οἱ ὁποῖοι ἀσωμάτως μεταδίδονται ἀλλήλοις τήν θείαν γνῶσιν καί ὁμιλοῦσιν ἐπίσης νοερῶς καί χωρίς γλώσσης. Καί μέ σχῆμα δέ καί μέ νεῦμα φανερώνει ἡ ψυχή τόν λόγον αὐτῆς, τόν ὁποῖον παχυνόμενον διά μέσου τῆς γλώσσης καί τοῦ γράμματος καί τρόπον τινά σαρκούμενον κάμνει φανερόν εἰς ὅλους, ἄν καί αὐτός πάλιν μένει εἰς αὐτήν καί δέν χωρίζεται καί εἶναι ὅλος εἰς ὅλους τούς ἀκούοντας καί ὅλος πάλιν εἰς αὐτήν τήν ψυχήν. Λοιπόν καί ἁρμοδιώτερον καί πρεπωδέστατον τοῦ προφορικοῦ λέγεται λόγος ὁ ἐνδιάθετος λόγος, μάλιστα δέ αὐτός εἶναι ὁ καθ' ἑαυτό λόγος, καί ἄν εἰς τούς ἐξωτερικούς σοφούς ἄλλος μέν φαίνεται ὁ ἐνδιάθετος λόγος, τόν ὁποῖον καί διάνοιαν ὀνομάζουσιν, ἄλλος δέ ὁ προφορικός, ὅμως τῇ ἀληθείᾳ εἷς μόνος εἶναι καί αὐτός εἰκονίζει τόν μονογενῆ Λόγον καί ἐνδιάθετος μέν λόγος εἶναι ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος μένει ἔσω καί εἰς τούς πολλούς δέν ἐννοεῖται ὁ παχυνόμενος δέ καί σωματούμενος καί ἤ διά τῆς φωνῆς ἤ ἐγγραμμάτως φανερούμενος ὁ προφορικός εἶναι λόγος καί εἰκονίζει τοῦ Θεοῦ Λόγου τήν ἐνανθρώπησιν, διότι καί ὕστερον ὁ Θεός Λόγος σαρκωθείς ἐφανερώθη.